Εν αρχή ην ο Χέγκελ και η Realphilosophie (Φιλοσοφία του Πραγματικού). Η ιδέα του ‘τρίτου πολιτισμού’ είναι μια μάλλον σύγχρονη εκδοχή αυτής της φιλοσοφίας. Όμως, στον σύγχρονο κόσμο, αναφέρεται στο έργο του C. P. Snow του 1959 The Two Cultures and the Scientific Revolution, το οποίο περιγράφει τον κατακερματισμό και τη σύγκρουση μεταξύ των πολιτισμών, αφενός των Ανθρωπιστικών Επιστημών (Humanities) και αφετέρου της Επιστήμης και Τεχνολογίας (Science – Technology) και την ανάγκη σύνθεσής τους. Σήμερα πλέον ο δεύτερος πολιτισμός σημαίνεται ως STEM (Science – Technology – Engineering – Mathematics). Το βιβλίο αυτό, που ξεκίνησε από αντίστοιχη διάλεξη στο Cambridge, άσκησε τα επόμενα χρόνια βαθιά επίδραση προς την κατεύθυνση της επιδιωκόμενης ολότητας Τέχνης και Επιστήμης.

Πιο πρόσφατα, το 1995, εμφανίζεται το βιβλίο του John Brockman The Third Culture: Beyond the Scientific Revolution (Ο Τρίτος Πολιτισμός: Πέρα από την Επιστημονική Επανάσταση), το οποίο παρουσιάζει την εργασία πολλών γνωστών επιστημόνων που γνωστοποιούν άμεσα τις νέες ιδέες τους στο ευρύ κοινό εκλαϊκεύοντάς τις με απλή γλώσσα. Οι απόψεις του βιβλίου συζητήθηκαν ως πηγή αντιπαράθεσης, ιδιαίτερα ο σιωπηρός ισχυρισμός ότι η ‘τρίτη κουλτούρα’ είναι κυρίως αμερικανική εξέλιξη. Οι κριτικοί αναγνωρίζουν ότι, ενώ στους αγγλόφωνους πολιτισμούς υπάρχει μεγάλη παράδοση επιστημόνων που γράφουν δημοφιλή βιβλία, αυτή η παράδοση απουσίαζε για μεγάλο χρονικό διάστημα στη γερμανική και τη γαλλική γλώσσα. Ωστόσο, πριν από μερικές δεκαετίες υπήρχαν επίσης επιστήμονες, όπως οι φυσικοί Heisenberg και Schrödinger και ο ψυχολόγος Piaget, οι οποίοι πληρούσαν τα κριτήρια που ο Brockman ονομάζει ‘τρίτος πολιτισμός’.

Επίσης, ήδη κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ο Otto Neurath και άλλα μέλη του ‘Κύκλου της Βιέννης’ προπαγάνδισαν έντονα την ανάγκη τόσο για την ενότητα της επιστήμης όσο και για τη διάδοση νέων επιστημονικών ιδεών. Με την άνοδο των Ναζί στη Γερμανία και την Αυστρία, πολλά από τα μέλη του ‘Κύκλου της Βιέννης’ έφυγαν για τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου δίδαξαν σε πολλά πανεπιστήμια, με αποτέλεσμα οι φιλοσοφικές ιδέες τους να εξαπλωθούν στον αγγλοσαξονικό κόσμο.

Μεταξύ των μελών του κύκλου ήταν οι Moritz Schlick, Hans Hahn, Philipp Frank, Otto Neurath, Rudolf Carnap, Herbert Feigl, Richard von Mises, Karl Menger, Kurt Gödel, Friedrich Waismann, Felix Kaufmann, Viktor Kraft, Edgar Zilsel, Alfred Tarski, Hans Reichenbach, Carl Gustav Hempel, Willard Van Orman Quine, Ernest Nagel, Alfred Jules Ayer, Oskar Morgenstern, Frank P. Ramsey, Ludwig Wittgenstein και Karl Popper. Η φιλοσοφία του ‘Κύκλου της Βιέννης’ ενδιαφέρει και σήμερα επειδή είναι γόνιμη και ανοιχτή για περαιτέρω προβληματισμό. Επηρέασε τη φιλοσοφική πρακτική, ζητούμενο της οποίας είναι να εγκαθιδρύει στενή σχέση ανάμεσα στη φιλοσοφία, την κοινωνία και την επιστήμη.

Εξάλλου, είκοσι τρεις (23) επιστήμονες συμπεριλήφθηκαν στο βιβλίο του John Brockman The Third Culture: Beyond the Scientific Revolution και ένωσαν τις δυνάμεις τους για να προωθήσουν την ιδέα του ‘τρίτου πολιτισμού’: φυσικός Paul Davies – βιολόγος Richard Dawkins – φιλόσοφος Daniel Dennett – παλαιοντολόγος Niles Eldredge – θεωρητικός του χάους J. Doyne Farmer – θεωρητικός φυσικός Murray Gell–Mann – βιολόγος Brian Goodwin – γεωλόγος/ βιολόγος Stephen Jay Gould – φυσικός Alan Guth – εφευρέτης W. Daniel Hillis – θεωρητικός ψυχολόγος Nicholas Humphrey – γενετιστής Steve Jones – βιολόγος Stuart Kauffman – ειδικός σε σύνθετα συστήματα Christopher Langton – βιολόγος Lynn Margulis – μαθηματικός και επιστήμονας υπολογιστών Marvin Minsky – μαθηματικός φυσικός Roger Penrose – γνωσιακός επιστήμονας Steven Pinker – θεωρητικός αστροφυσικός Martin Rees – γνωσιακός επιστήμονας Roger Schank – θεωρητικός φυσικός Lee Smolin – βιολόγος Francisco Varela – εξελικτικός βιολόγος George C. Williams.

Η κατά Hersh Τρίτη Κουλτούρα

Για τον γνωστό μαθηματικό Reuben Hersh τα Μαθηματικά ή η Ποίηση υπάρχουν και είναι πραγματικά ως προς τον ανθρώπινο πολιτισμό, μόνο ως τμήμα αυτού του πολιτισμού. Συνιστούν κοινωνικό – πολιτισμικό – ιστορικό φαινόμενο. Τα ερωτήματα που θέτει γι’ αυτά, τη σημασία και τη φύση τους, την ύπαρξή τους, τον τρόπο γνώσης τους, απαντώνται μέσα σε αυτό το πλαίσιο θέασης των πραγμάτων: δεν είναι ούτε φυσικά ούτε νοητικά, είναι κοινωνικά, μέρος της κουλτούρας και της ιστορίας. Είναι όπως ο νόμος, η θρησκεία, όπως όλα αυτά που είναι πραγματικά, αλλά μόνον ως τμήμα της συλλογικής ανθρώπινης συνείδησης.   

Ο Hersh λέει ότι μπορούμε να σκεφτούμε δυο βασικές απαντήσεις, δηλαδή είτε ότι κάτι είναι εξωτερικό, όπως τα φυσικά και υλικά αντικείμενα, είτε εσωτερικό, όπως τα νοητικά, η σκέψη στον νου του ανθρώπου. Οι φιλόσοφοι έχουν υπερασπιστεί αυτές τις δυο απόψεις, οι οποίες είναι εντελώς λανθασμένες. Ο αριθμός, για παράδειγμα, δεν είναι κάτι εκεί έξω, γιατί δεν υπάρχει τόπος στον οποίο να βρίσκεται ούτε πράγμα που να είναι ο αριθμός. Αλλά δεν είναι ούτε ακριβώς σκέψη, γιατί τελικά δύο και δύο κάνουν τέσσερα είτε το γνωρίζουμε είτε όχι. Γνωρίζουμε πάρα πολλά Μαθηματικά, αλλά δεν γνωρίζουμε τι πραγματικά είναι. Το ίδιο ισχύει και για τον αριθμό: γνωρίζουμε πολλά για αυτόν, αλλά  τι είναι αυτός, τι είδους πράγμα είναι; 

Όταν λέμε ότι ένα μαθηματικό αντικείμενο ή οντότητα όπως ο αριθμός είναι είτε εντελώς εξωτερικό και ανεξάρτητο από την ανθρώπινη σκέψη και δράση είτε εσωτερικό ως σκέψη στον νου, δεν λέμε τίποτα για τους αριθμούς αλλά για την ύπαρξη, δηλαδή ότι διακρίνουμε μόνο δυο είδη ύπαρξης: όλα είναι είτε εξωτερικά είτε εσωτερικά. Αλλά αυτή η διάκριση, η πολικότητα ή διχοτομία δεν ταιριάζει στους αριθμούς και σε πολλά άλλα και γι’ αυτό υπάρχει το πρόβλημα, δηλαδή το ερώτημα δημιουργείται από την ψευδή προϋπόθεση ότι υπάρχουν μόνο δυο είδη αντικειμένων -τα εξωτερικά και τα εσωτερικά. Αν όμως παρατηρήσουμε γύρω μας διαπιστώνουμε καταστάσεις πραγμάτων του κόσμου, όπως το κυκλοφοριακό πρόβλημα, οι ειδήσεις στην τηλεόραση, κοινωνικές σχέσεις κτλ., που δεν είναι ακριβώς εσωτερικές ως σκέψεις στον νου μας, αλλά ούτε και εξωτερικές ως προς την ανθρώπινη σκέψη και δραστηριότητα. Συνιστούν διαφορετικό είδος πραγματικότητας και αυτό είναι το πρόβλημα. Αυτό το είδος πραγματικότητας έχει αποκλειστεί από τη Μεταφυσική και την Οντολογία, αν και είναι πασίγνωστο και μελετάται από τους κοινωνιολόγους και ανθρωπολόγους. Αλλά οι φιλόσοφοι παραβλέπουν ή απορρίπτουν αυτή την τρίτη λύση, την τρίτη απάντηση, την τρίτη πραγματικότητα, τον τρίτο πολιτισμό (The Third Culture).

Έτσι, τα Μαθηματικά δεν είναι ούτε φυσικά ούτε νοητικά, είναι κοινωνικά, μέρος του πολιτισμού και της ιστορίας. Είναι όπως όλα αυτά που είναι πραγματικά μόνο ως μέρος της ανθρώπινης συλλογικής συνείδησης -αυτό είναι τα Μαθηματικά, η Ποίηση και πολλά άλλα πράγματα. Με το να είναι μέρος της κοινωνίας και του πολιτισμού, είναι συγχρόνως και εξωτερικά και εσωτερικά -εσωτερικά ως προς την κοινωνία και τον πολιτισμό ως σύνολο και εξωτερικά ως προς το άτομο, το οποίο τα μαθαίνει στο σχολείο και από τα βιβλία. Όμως, για πολλούς, όπως τους πλατωνιστές μαθηματικούς, αυτή η τρίτη λύση/ κουλτούρα είναι σκανδαλώδης.

Ο Hersh ονομάζει την πρόταση αυτή ‘ανθρωπιστική φιλοσοφία των Μαθηματικών’. Χρησιμοποιεί τον όρο ‘ανθρωπιστικός’ γιατί δηλώνει ότι τα Μαθηματικά είναι κάτι το ανθρώπινο και δεν υπάρχουν χωρίς τους ανθρώπους, παρ’ ότι πολλοί βρίσκονται σε σύγχυση και θεωρούν ότι οι αριθμοί υπάρχουν είτε κάποιοι γνωρίζουν είτε όχι γι’ αυτούς. Η ‘ανθρωπιστική φιλοσοφία των Μαθηματικών’ βλέπει τα Μαθηματικά ως τμήμα του ανθρώπινου πολιτισμού και της ιστορίας. Η φιλοσοφία αυτή προσγειώνει τα Μαθηματικά, τα κάνει ψυχολογικά προσιτά και αυξάνει την πιθανότητα να μπορεί κάποιος να τα μάθει, γιατί είναι ακριβώς ένα από τα πράγματα που κάνουν οι άνθρωποι. Την ονομάζει ακόμα ‘κοινωνική εννοιοκρατία’, γιατί τα Μαθηματικά συνίστανται από έννοιες οι οποίες ισχύουν όχι ατομικά, αλλά κοινωνικά/ συλλογικά. Όλο αυτό ηχεί ως μια ‘ανθρωπική αρχή’ των Μαθηματικών (Η θεωρία ότι οι φυσικοί νόμοι και οι σταθερές έχουν φτιαχτεί έτσι και έχουν τις συγκεκριμένες τιμές, ώστε να ευνοείται η δημιουργία και επιβίωση του ανθρώπου).

Δικαιούται κάποιος να σκεφτεί, μετά από όσα προηγήθηκαν, ότι ούτε ο εγκέφαλος από μόνος του με τις λειτουργίες του, όπως ισχυρίζονται μερικοί όπως ο Dehaene, ούτε η κοινωνία από μόνη της με τον πολιτισμό της (Hersh) δημιουργούν Μαθηματικά ή Ποίηση, αλλά αυτό το κάνει η ολότητα, εσωτερική (ολοκληρωμένος Εαυτός) και εξωτερική (ολοκληρωμένος Κόσμος). Συνεπώς, με αυτή την έννοια, η ολότητα κάνει Μαθηματικά, Ποίηση κτλ., είναι αυτή που δημιουργεί δημιουργικές δραστηριότητες.

Σημείωση: το βιβλίο του C.P.Snow κυκλοφόρησε το 1959 και ξανά, βελτιωμένο, το 1963. Έκτοτε κυκλοφορούσε συνέχεια σε επανεκδόσεις. Στον τόπο μας κυκλοφόρησε για πρώτη φορά μεταφρασμένο το 1995 από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα –μας πήρε δηλαδή πάνω από τριάντα χρόνια να το ανακαλύψουμε. Παράλληλα, το βιβλίο του John Brockman δεν φαίνεται να υπάρχει στα ελληνικά.