‘Ο Σκακιστής του Maelzel’ (Maelzel’s Chess Player, 1836) είναι δοκίμιο του Edgar Allan Poe που παρουσιάζει ένα ψευδο-αυτόματο, το οποίο παίζει σκάκι, ονομαζόμενο ο ‘Τούρκος’, και είχε γίνει διάσημο κάνοντας τον γύρο Ευρώπης και Αμερικής. Το ψευδο-αυτόματο φτιάχτηκε από τον von Kempelen το 1769 και, μετά τον θάνατό του, το πήγε στην Αμερική, το 1825, ο Maelzel.Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.   

Ο Ούγγρος εφευρέτης Wolfgang von Kempelen γίνεται διάσημος με την κατασκευή το 1769 του ‘Τούρκου’, ενός αυτοματισμού που παίζει σκάκι, ο οποίος αποδεικνύεται πολλά χρόνια αργότερα ότι είναι απάτη, αφού ένας παίκτης κρυμμένος μέσα στο κουτί κάτω από την σκακιέρα κινεί, μέσω ενός συστήματος με γρανάζια, μία κούκλα ντυμένη με ρόμπα και τουρμπάνι που κρατάει μία τούρκικη πίπα –εξ ου και η ονομασία. Ο μηχανισμός δημιουργείται για να εντυπωσιάσει την αυτοκράτειρα Μαρία Τερέζα και μετά από πολλές ένδοξες περιπέτειες και τον θάνατο του Kempelen αγοράζεται από τον Johann Nepomuk Maelzel, ο οποίος τον περιφέρει στην Ευρώπη και την Αμερική, και μένει στην ιστορία ως ‘Ο Σκακιστής του Maelzel’.

Κατά την περιοδεία του στην Αμερική το ‘Αυτόματο’ έπαιξε και με τον Edgar Allan Poe,ο οποίος εξέδωσε μια μελέτη με τίτλο “Von Kempelen and His Discovery” για την λειτουργία του. Ο Poe έφτασε πολύ κοντά στη λύση του μυστηρίου/ απάτης της λειτουργίας του ‘Αυτόματου’: παρατήρησε ότι ένας ισχυρός σκακιστής της εποχής εκείνης, βρισκόταν στην αίθουσα της επίδειξης πριν και μετά, αλλά όχι κατά την διάρκειά της. Αργότερα σε άρθρο/ δοκίμιο με τίτλο «Maelzel’s Chess-Player» λέει τα εξής: «η λογική του μνήμη ανέλυε λεπτομερώς την ‘παγίδα’ του αντιπάλου πολύ γρήγορα».

Το δοκίμιο αυτό, λοιπόν, είναι η πρώτη λογοτεχνική τεκμηρίωση αυτού που σήμερα ονομάζεται Μετα-τεχνολογία. Ο Poe περιγράφει το αυτόματο που παίζει σκάκι, του οποίου ο μηχανισμός του επιτρέπει να αντιδρά στις κινήσεις του αντιπάλου έτσι όπως ταιριάζει. Το νόημα της σύλληψης του Poe είναι ότι ο σκακιστής του Maelzel δεν κερδίζει πάντα. Δεν είναι, δηλαδή, μια καθαρή μηχανή, συμπεραίνει ο Poe, και συνεχίζει αναφερόμενος σε μια μηχανή που κερδίζει κάθε παιχνίδι, που είναι δηλαδή κατασκευασμένη με βάση την αρχή του νικηφόρου παιχνιδιού. Μια τέτοια μηχανή, όπως συμβαίνει με την πληροφορία στους αποθηκευτικούς χώρους του Η/Υ, πρέπει να έχει αποθηκευμένες όλες τις κινήσεις. Αυτή η αποθήκευση παριστάνει αυτό που ονομάζουμε άκρα συγκέντρωση του σκακιστή, η οποία έχει αποθηκευμένες όλες τις κινήσεις του σκακιστή και του αντιπάλου του. Η συγκεντρωμένη μνήμη αποδίδει αυτό που η Φιλοσοφία ονομάζει ‘ενότητα της συνείδησης’ ή ‘ενότητα του εγώ’. Κάθε αποθηκευτικός χώρος αντιπροσωπεύει μια τέτοια ‘ενότητα της συνείδησης’, η οποία παριστάνει την προϋπόθεση για λογική αντίδραση στα σήματα, τις κινήσεις του αντιπάλου. Αυτό που ο μεταφυσικός ονομάζει στη γλώσσα του υπερβατική-λογική ενότητα του Είναι, σημαίνει για την Μετα-τεχνολογία ένα μέσον αποθήκευσης, το οποίο λειτουργεί σύμφωνα με το σχέδιο, αποθηκεύει και αντιδρά στα σήματα.

Ο σκακιστής του Maelzel που μπορεί να χάνει, όπως και ο σκακιστής του Poe που δεν μπορεί να χάσει, έχουν μέλλον στα πλαίσια των Μαθηματικών και της Τεχνολογίας. Το αυτόματο του Maelzel επιτρέπει την απάτη, θεωρητικά και πρακτικά. Για τον λόγο αυτό δεν μπορεί να είναι μια καθαρή μηχανή που μόνο κερδίζει (win) και εμφανίζει μια αόριστη σκιαγράφηση της ζωής (win-win). Αλλά το αυτόματο του Poe, που κερδίζει κάθε παιχνίδι, είναι μια γνήσια μηχανή. Ο Poe παρουσιάζει μια κλειστή, σαφή ενότητα μιας λογικής αποθήκης, ένα αυτοματισμό χωρίς κενά, που, όπως προσθέτει ο Wiener, δεν είναι κακιά, αλλά γελοία. Ο συλλογισμός αυτός δείχνει πως η ακρίβεια αυτή, εντός μιας εντελώς κλειστής ενότητας της αντιδρώσας συνείδησης, πληρώνεται με την απώλεια της δυνατότητας του σφάλματος, της ελευθερίας, δηλαδή της ζωής. Η μηχανή είναι ίσως σε θέση να ξεπεράσει σε έκταση την ανθρώπινη γνώση, αλλά γνωρίζει μόνο αυτό που εμείς είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε, χωρίς να ξέρει η ίδια ότι εμείς το γνωρίζουμε. Ο σκακιστής του Maelzel, που δεν είναι μια ολοκληρωμένη μηχανή, επειδή δεν κατέχει την αρχή των νικηφόρων κινήσεων, ή ίσως να μην την εφαρμόζει συνειδητά (ο Poe αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο), θυμίζει τον ‘Θεό που απατά’, όπως περιγράφεται από τον Descartes.

Κατά τον Descartes, ο Θεός δεν είναι δυνατόν να θέλει να απατώμαι γι’ αυτό που είναι προφανές, επειδή αυτό θα ήταν αντίθετο προς την παντοδυναμία Του, την καλοσύνη Του, την αγάπη Του για την αλήθεια. Ξεκινώντας από αυτή τη θέση επιτυγχάνεται η απόδειξη των αληθειών για τα πάντα. Η απόδειξη αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι είναι αδύνατον να σφάλλω περί της απόλυτα προσωπικής αυτοβεβαιότητας του εγώ. Το άτμητο, υπερβατικό, το εγώ που είναι πάντα προϋπόθεση για οτιδήποτε, είναι το σημείο εκκίνησης. Εφόσον αυτό το εγώ είναι σε θέση να σκέφτεται σωστά -αφού ο Θεός δεν πρέπει να είναι σε θέση να εξαπατά- μας παρουσιάζει τον χώρο, τον χρόνο και τον κόσμο. Η ολοκληρωμένη, κατανοητή, κλειστή ενότητα του εγώ αποτελεί μια από τις προϋποθέσεις της ακρίβειας των υπολογισμών. Από τον συντονισμό των δυο προκύπτει η αλήθεια εντός της οποίας δεν είναι δυνατόν να υπάρξει σφάλμα, ή προκύπτει ένα παιχνίδι στα πλαίσια του οποίου δεν είναι δυνατή η ήττα. Η τεχνολογική ενότητα μιας μηχανής και η υπερβατική ενότητα ενός εγώ μπορούν να ιδωθούν κάτω από το πρίσμα  του καρτεσιανισμού, για να φτάσουμε σήμερα στη διάδραση εγκεφάλου – υπολογιστή (Brain – Computer Interface). Φαίνεται πως με αυτόν τον τρόπο μπορεί να επιτευχθεί η ύψιστη σαφήνεια περί της μετατεχνολογικής, της ‘πλατωνικής’ ουσίας της μηχανής, σύμφωνα με τον Max Bense.

Πηγές Πληροφορίας

• Bense, M. (1998). Kybernetik oder Die Metaphysik einer Maschine. Στο
  Ausgewählte Schriften, Band 2, Philosophie der Mathematik, Naturwissenschaft und Technik. Weimar: Verlag J. B. Metzler, Stuttgart.

• Bense, M. (1999). Kybernetik oder Die Metatechnik einer Maschine (Cybernetics or the metatechnology of a machine).  Kursbuch Medienkultur : die maßgeblichen Theorien von Brecht bis Baudrillard, Claus Pias ; Joseph Vogl ; Lorenz Engell ; Oliver Fahle ; Britta Neitzel (Herausgeber) München: Dt. Verl.-Anst., S. 472-483.  

• Grandi, Carlo De (1989). Περί της γενέσεως και διαδόσεως του Ζατρικίου (Σκακιού) ανά τους αιώνες. Αθήνα.

• Γαβαλάς, Δ. (2016). Κυβερνητική 2. Αθήνα.