Η (πραγματική) παγκοσμιοποίηση αρχίζει να εκφράζεται κυρίως από τη δεκαετία του ’60 και ο Herbert Marshall McLuhan –Καναδός φιλόσοφος, μελετητής της θεωρίας των ΜΜΕ- εισάγει επιγραμματικά την έννοια του Παγκόσμιου Χωριού (Global Village): συμβιωτικός άνθρωπος, συναγωνισμός, συμβολή στο σύνολο, συμμετοχή, δίνω/ προσφέρω/ υπηρετώ/ δημιουργώ/ δρω συλλογικά κτλ. Πρόκειται, στην ουσία, για την έννοια της ομαδο-συνεργατικής, που αυτή τη φορά περιλαμβάνει ολόκληρο τον πλανήτη. Είναι ένα σύστημα που στηρίζεται, όπως όλα άλλωστε, στην πληροφορία, την επικοινωνία και τον εσωτερικό έλεγχο. Ο πλανήτης Γη θεωρείται ως ολότητα/ ενότητα, ως ένα όλον, και αυτό έχει τεράστιες και πρωτοφανείς επιπτώσεις στις κοινωνίες και στα άτομα. Πρόκειται για ολιστική ιδέα, η οποία πραγματώνεται με τη βοήθεια των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας (ΤΠΕ), συνεπικουρούμενων από τις ανεμπόδιστες μετακινήσεις και μεταφορές. Σε αυτό τον ενοποιημένο κόσμο συμβαίνει, σε μεγάλη κλίμακα, ό,τι και σε ένα χωριό: η Γη καθίσταται έτσι το Παγκόσμιο Χωριό. Αυτή η πολύ ωραία ιδέα χρειάζεται, όμως, για να λειτουργήσει τους αντίστοιχους ανθρώπους, οι οποίοι φυσικά δεν αποτελούν την κρίσιμη μάζα που πάντα απαιτείται σε τέτοιες περιπτώσεις. Έναντι αυτού, επικρατεί η (αγοραία) ‘παγκοσμιοποίηση’, η ζούγκλα της αγοράς, ο εγωιστικός άνθρωπος που ζει μόνο για τον εαυτό του και τα στενά και κακώς εννοούμενα συμφέροντά του, ο ανταγωνισμός, το κέρδος, η μη-συμβολή στο σύνολο, το παίρνω/ εκμεταλλεύομαι/ με υπηρετούν, με πλαίσιο τις ουσιαστικά ανεξέλεγκτες καταστάσεις της αγοράς, τον ατομισμό, την απληστία, τη λαγνεία χρήματος κτλ. Πάντα υπάρχουν οι ‘χοντράνθρωποι’ -όπως τους αποκαλεί ο Ελύτης- και οι πονηροί και επιτήδειοι που εκμεταλλεύονται προς όφελός τους τις ωραίες ιδέες. Αλλά επειδή λάθος ιδέες δεν υπάρχουν -σύμφωνα με τον Πλάτωνα- κάποια στιγμή τα πράγματα θα ισορροπήσουν εκεί που πρέπει.

Ο McLuhan, λοιπόν, κάνοντας σύγκριση μεταξύ του παραδείγματος της τυπογραφίας και αυτού της σύγχρονης τεχνολογίας, θεωρεί ότι, ενώ η τυπογραφία βγάζει τον άνθρωπο από τις φυλές, οι ΤΠΕ μας ξαναβάζουν σε αυτές, διότι τα ηλεκτρονικά μέσα επαναθεσμοθετούν μια προφορική παράδοση, φέρνοντας όλες τις αισθήσεις στο προσκήνιο. Αυτό μας απομακρύνει από το παράδειγμα της τυπογραφίας, το οποίο είναι γραμμικό, διαδοχικό και κυριαρχείται από την όραση. Στο βιβλίο του The Medium is the Message, ο McLuhan δηλώνει ότι ζούμε σε ένα Παγκόσμιο Χωριό, ένα ταυτόχρονο δρώμενο, όπου χρόνος και χώρος σχετικοποιούνται. Τα ηλεκτρονικά μέσα αναφέρονται ταυτόχρονα στον καθένα, και αρχίζουν να μας φέρνουν ξανά σε επαφή με τα αισθήματα της φυλής από τα οποία μας διαχώρισε η τυπογραφία. Όχι μόνο υπάρχει μια νέα πολυ-αισθητηριακή και πολυ-μεσική άποψη για τον κόσμο, αλλά σήμερα οι άνθρωποι από όλο τον κόσμο μπορούν να επικοινωνούν σαν να ζουν στο ίδιο χωριό.

Όταν ο McLuhan σκιαγραφεί το όραμά του το 1967, το Διαδίκτυο δεν υπάρχει. Ωστόσο το Διαδίκτυο πραγματώνει το όραμά του περισσότερο από κάθε άλλο μέσον. Παρέχει μια πολυ-αισθητηριακή άποψη του κόσμου που αναπαρίσταται στο WEB, παρέχει τα μέσα σε διάφορους ανθρώπους να επικοινωνήσουν με τον υπόλοιπο κόσμο, κάθε ιστότοπος είναι διαθέσιμος στον καθένα και είναι μόνο ένα ‘κλικ’ μακριά. Χώρος και χρόνος χάνουν, για άλλη μια φορά μετά τον Einstein, την απολυτότητά τους, καθώς ένα ‘κλικ’ μπορεί να πάει τον καθένα σε έναν ιστότοπο στην άλλη άκρη του κόσμου. Μέσω των μηχανών αναζήτησης, παρουσιάζεται ένα δίκτυο από αλληλοσυνδεόμενη πληροφορία που γεφυρώνει όλον τον πλανήτη. Έτσι, το WEB γίνεται η πλατεία του παγκόσμιου χωριού, όπου όλοι συναντιούνται για να επικοινωνήσουν και να ανταλλάξουν πληροφορία. Το μόνο που δεν γνωρίζω είναι, αν αυτή η πλατεία διαθέτει αιωνόβιο πλάτανο, γλυκό κουταλιού και κάποιο γερο-σοφό να αφηγείται ιστορίες.

Ο McLuhan λέει ότι η οπτική, εξατομικευμένη κουλτούρα της γραφής γρήγορα θα φτάσει στο τέλος της εξαιτίας της ‘ηλεκτρονικής αλληλεξάρτησης/ αλληλεπίδρασης’, όταν τα ηλεκτρονικά μέσα αντικαταστήσουν την οπτική κουλτούρα με ακουστική/ προφορική. Σε αυτή τη νέα εποχή, το ανθρώπινο είδος θα μετακινηθεί από τον ατομισμό και τον κατακερματισμό προς μια συλλογική ταυτότητα με ‘ομαδική/ φυλετική βάση’. Το Παγκόσμιο Χωριό είναι ακριβώς ο νεολογισμός του McLuhan γι’ αυτή τη νέα κοινωνική οργάνωση. Η εξωτερίκευση των αισθήσεών μας μέσω της σύγχρονης τεχνολογίας δημιουργεί αυτό που ο Teilhard de Chardin ονομάζει ‘νοόσφαιρα’. Ο κόσμος, αντί να τείνει προς μια τεράστια βιβλιοθήκη, κατά Μπόρχες, γίνεται υπολογιστής, ένα σύστημα υψηλής πολυπλοκότητας. Καθώς οι αισθήσεις μας προβάλλονται και μεταφέρονται σε αυτό το σύστημα, ‘βγαίνουν έξω μας’, κάτι καλύπτει το κενό που αφήνουν μέσα μας, ο ‘Μεγάλος Αδερφός’ μπαίνει μέσα. Έτσι, αν δεν αντιληφθούμε αυτή τη δυναμική, θα κινηθούμε προς μια φάση υστερικής τρομοκρατίας/ πανικού, που ταιριάζει ακριβώς σε ένα μικρό κόσμο φυλετικών τυμπάνων, καθολικής αλληλεξάρτησης και υπερ-τιθέμενης συνύπαρξης. Ο τρόμος είναι η φυσιολογική κατάσταση οποιασδήποτε προφορικής κοινωνίας, επειδή σε αυτή τα πάντα επηρεάζουν τα πάντα. Στον μακρύ αγώνα να αποκαταστήσουμε στον Δυτικό κόσμο ενότητα αίσθησης, σκέψης και συναισθήματος, δεν είμαστε πλέον προετοιμασμένοι να δεχτούμε τις φυλετικές συνέπειες τέτοιας ενότητας όσο ήμασταν έτοιμοι για τον κατακερματισμό της ανθρώπινης φυλής από τον πολιτισμό της τυπογραφίας.

Ο McLuhan δίνει έμφαση στη σημασία της συνειδητοποίησης των γνωστικών αποτελεσμάτων ενός μέσου. Υποστηρίζει ότι, εάν δεν επαγρυπνούμε για τα αποτελέσματα της επιρροής του μέσου, το Παγκόσμιο Χωριό έχει τη δυναμική να γίνει ένα μέρος όπου κυριαρχούν ο ολοκληρωτισμός και ο τρόμος. Κλειδί για το επιχείρημα του McLuhan είναι η ιδέα ότι η τεχνολογία δεν έχει φυσική κλίση per se -είναι εργαλείο που διαμορφώνει βαθιά την αυτο-αντίληψη και πραγμάτωση του ατόμου και κατ’ επέκταση της κοινωνίας. Είναι φανερό ότι πάντα υπάρχουν ηθικά προβλήματα, αλλά δεν παίρνουμε ηθική στάση απέναντι σε αυτά, όπως στα τεχνολογικά προβλήματα. Η τυπογραφία είναι η ακραία φάση της κουλτούρας της γραφής που απο-συλλογικοποιεί τον άνθρωπο και ανυψώνει τα οπτικά χαρακτηριστικά του αλφάβητου στην υψηλότερη ένταση ορισμού τους. Έτσι, η τυπογραφία φέρνει τη δύναμη εξατομίκευσης του φωνητικού αλφάβητου πολύ πιο μακριά από ότι η κουλτούρα της γραφής θα έκανε ποτέ. Η τυπογραφία είναι η τεχνολογία της εξατομίκευσης. Αν οι άνθρωποι αποφάσιζαν να αλλάξουν αυτή την οπτική τεχνολογία με μια ηλεκτρονική τεχνολογία, ο ατομισμός θα άλλαζε επίσης. Το να εγείρουμε ηθικό παράπονο γι’ αυτό, είναι σαν να καταριόμαστε ένα εργαλείο που μας κόβει τα δάχτυλα: δεν είναι το εργαλείο, αλλά εμείς οι φταίχτες. «Αλλά δεν γνωρίζαμε τι θα γινόταν», θα έλεγε κάποιος. Ωστόσο, ακόμα και η άγνοια και η αφροσύνη δεν είναι ηθικό θέμα, είναι πρόβλημα, αλλά όχι ηθικό και θα ήταν καλό για όλους να ξεκαθαρίσουμε τις ηθικές σκιές που περιβάλλουν τις τεχνολογίες μας. Θα ήταν καλό για την ηθική του ανθρώπου να δώσουμε μεγαλύτερη σημασία στην τεχνο-ηθική, η οποία ελάχιστα μας απασχολεί. Οι ηθικές συνέπειες της τεχνολογίας στη γνώση είναι θέμα προοπτικής για τον McLuhan, που αντιπαραθέτει, αφενός, τη σημαντική αλλαγή που επέφερε η αυξανόμενη ποσότητα βιβλίων από τα τέλη του 17ου αιώνα, με την σύγχρονη έγνοια για το ‘τέλος του βιβλίου’, αφετέρου. Αν δεν μπορέσει να υπάρξει καθολική ηθική πρόταση για την τεχνολογία, ο McLuhan πιστεύει ότι θα υπάρξει μόνο καταστροφή, η οποία προέρχεται από την άγνοια και τη μη-εγρήγορση για τις αιτίες και τις συνέπειες τις εγγενείς στις τεχνολογίες μας.

Αν και το Διαδίκτυο εφευρέθηκε τριάντα χρόνια μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του The Gutenberg Galaxy, ο McLuhan έπλασε και εκλαΐκευσε τη χρήση του όρου ‘σερφάρω’ για να αναφερθεί στη γρήγορη, ακανόνιστη και πολυδιάστατη κίνηση μέσω ενός ετερογενούς σώματος γνώσης. Η δουλειά του McLuhan ανήκει στον ψηφιακό και όχι στον αναλογικό κόσμο. Οι απόψεις του έκαναν την έννοια του Παγκόσμιου Χωριού, αλληλοσυνδεδεμένου με ένα ηλεκτρονικό ‘νευρικό σύστημα’, μέρος της κουλτούρας μας πολύ πριν αυτό συμβεί στην πραγματικότητα. Το The Gutenberg Galaxy αποδίδει την επιφάνεια και το βάθος των πολιτισμικών και ψυχολογικών αλλαγών που επισυμβαίνουν κατά το πέρασμα από τον προφορικό λόγο στη γραφή και πέρα από αυτή. Ο ίδιος ο McLuhan έλεγε ότι είναι ένα βιβλίο που κάποιος έπρεπε να είχε γράψει έναν αιώνα πριν και τότε θα ήταν χρήσιμο πρελούδιο για το άλλο βιβλίο του, το Understanding Media.

Εξήντα σχεδόν χρόνια μετά, τι απέγινε το όραμα του McLuhan για το Παγκόσμιο Χωριό; Προφανώς, όπως όλα τα ανθρώπινα, εκφυλίστηκε και αυτό και κατέληξε αρνητικά στην ‘παγκοσμιοποίηση’ των αγορών. Αιτία είναι η ποιότητα του ανθρώπου, ο οποίος σήμερα, μετά από χιλιάδες χρόνια ύπαρξης και πολιτισμού και δυο χιλιάδες χρόνια χριστιανισμού στον Δυτικό κόσμο, συνεχίζει να βρίσκεται στο επίπεδο των ενστίκτων και του εγωισμού. Το πολυεπίπεδο ον, ο ζώο-άνθρωπο-θεός, συνεχίζει να ζει μόνο στο πρώτο επίπεδο, αυτό του ζώου, δίνοντας προτεραιότητα στα ένστικτα και στον εγωισμό του. Απάντηση στα σύγχρονα προβλήματα είναι η διεύρυνση της ανθρώπινης συνειδητότητας και η προσπάθεια αλλαγής του ανθρώπου και του συνόλου προς το καλύτερο, δηλαδή η αντιμετώπιση του ηθικού προβλήματος της Σκιάς. Τελικά, όλα αυτά είναι ζήτημα ουσιαστικής παιδείας, μιας ‘άλλης παιδείας’, αλλά, όταν οι κάθε είδους ηγέτες είναι βαθιά απαίδευτοι και αλλού στοχεύουν, πώς να το αντιληφθούν; Όπως πάντα, το ερώτημα είναι ‘ποιος θα εκπαιδεύσει τους εκπαιδευτές που απαιτούνται στον σύγχρονο κόσμο;’. Θεωρώ ότι η τάση ολοκλήρωσης, που φαίνεται να κινεί τα πάντα ως φυσικός νόμος, θα οδηγήσει τελικά τον άνθρωπο στην πραγματική παγκοσμιοποίηση, εμπλουτισμένο από τα αρνητικά βιώματα της ψευδεπίγραφης ‘παγκοσμιοποίησης’ της αγοράς, τα οποία οφείλει να αφομοιώσει.