Α. ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟΥ

Η άποψη αυτή είναι σημαντική, γιατί η ανώτερη ανθρώπινη συνείδηση και γνώση προϋποθέτει κοσμοθεωρία/ κοσμοείδωλο/ κοσμοεικόνα. Κάθε κατανόηση του συστήματος του κόσμου είναι αναδυόμενη κοσμοθεωρία και κάθε διεύρυνση της γνώσης και της συνείδησης σημαίνει ένα παραπέρα βήμα στην ανάπτυξη της κοσμοθεωρίας. Με την εικόνα, που δημιουργεί ο άνθρωπος για τον κόσμο, μεταβάλλεται και ο ίδιος. Δεν είναι, λοιπόν, αδιάφορο αν διαθέτουμε και ποια ακριβώς κοσμοθεωρία, γιατί δεν δημιουργούμε μόνο μια εικόνα του κόσμου, αλλά η επανάδρασή της μεταβάλλει και εμάς. Ο άνθρωπος, στο γνωστικό πλαίσιο του οποίου η Γη είναι το κέντρο του κόσμου, είναι πολύ διαφορετικός από τον άνθρωπο του οποίου η Γη είναι απλώς ένα μικρός πλανήτης του Ήλιου. Το αποτέλεσμα είναι η σύγκρουση και ο ανταγωνισμός, που προέρχεται από τον διαφορετικό τρόπο αντίληψης των εννοιών, των ερεθισμάτων γενικά και της κατηγοριοποίησής τους. Γι’ αυτό πολλοί ισχυρίζονται πως το βασικό κίνητρο γνώσης και επικοινωνίας είναι, εκτός των άλλων, η ανταλλαγή, σύγκριση και ανταγωνιστική επικράτηση κοσμοειδώλων. Αν ισχύει πραγματικά κάτι τέτοιο, τότε η διαδικασία κατανόησης, κατηγοριοποίησης, αλληλεπίδρασης των εννοιών και η δημιουργία συγκεκριμένης νοοτροπίας και κοσμοειδώλου, ή η δημιουργία γνωστικών ελκυστών, είναι η πιο σημαντική ανθρώπινη πράξη σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

Από την άποψη της νευροφυσιολογίας, στον σχηματισμό κοσμοειδώλου στο σύστημα του εγκέφαλου συμβάλλουν τρία υποσυστήματα, αυτά του προμήκη, του παλαιοεγκέφαλου και του φλοιού, τα οποία δυστυχώς δεν φαίνεται να συλλειτουργούν αρμονικά και αποτελούν κακοήθες ανάπτυγμα, κατά τον McLean. Ο προμήκης είναι η έδρα της μίμησης, της ομοιόστασης και των παρορμήσεων. Η μίμηση είναι προσπάθεια ταύτισης, σε αντίθεση με την εξομοίωση, που είναι διαδικασία αφαίρεσης και γενίκευσης. Ο παλαιοεγκέφαλος σχετίζεται με συγκινησιακά στοιχεία, συναισθήματα και αξιολογήσεις, ενώ ο φλοιός με συμβολική γλώσσα, ικανότητα εξομοίωσης, αλγορίθμους/ προγράμματα και πρότυπα. Η γνωστή, λοιπόν, σύγκρουση ανάμεσα στις παρορμήσεις, τα συναισθήματα και τη λογική, προέρχεται από την ενδογενή δυσαρμονία της δομής του τριπλού ανθρώπινου εγκέφαλου. Παραπέρα, είναι υπεύθυνη για τον ανταγωνισμό των κοσμοειδώλων, που στην πραγματικότητα είναι πρόβλημα πολυτελείας. Αυτή η δυσαρμονία όμως, κρατάει τον άνθρωπο σε κατάσταση διαρκούς αμφιβολίας ως προς το σε ποιο ερέθισμα θα εκχωρήσει το γνωστικό του σύστημα, αποκλείοντας όλα τα άλλα, και πώς θα αποκριθεί σε αυτό. Για να απαλλαγεί από την αμφιβολία που τον κατατρέχει, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί το γνωστικό του σύστημα για επικοινωνία με τους άλλους και μπαίνει στον ανταγωνισμό των κοσμοειδώλων. Η επιβολή του δικού του κοσμοειδώλου ή η προσχώρηση στο κοσμοείδωλο κάποιου άλλου, ξεπερνάει το πρόβλημα χωρίς ουσιαστικά να το επιλύει, με αποτέλεσμα τη συνέχιση της ύπαρξης των αντινομιών και αμφιβολιών, οι οποίες οδηγούν σε νέο ανταγωνισμό κ.ο.κ. Είναι πιθανό όμως, αυτή ακριβώς η διαπάλη να εξαναγκάζει το άτομο, και συνεπώς το κοινωνικό σύνολο, στην αναζήτηση κοσμοειδώλων και γνώσης.

Β. ΤΟ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟ ΤΟΥ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΗ

Οι βασικές παράμετροι του κοσμοειδώλου αυτού μπορούν να συνοψισθούν στο τρίπτυχο «λιτότητα, ακρίβεια, εργατικότητα», που χαρακτηρίζει κάθε καλό προτεστάντη. Αυτές ακριβώς οι σχέσεις αποτελούν και την θεμελίωση του σχετικού έργου του Μαξ Βέμπερ και είναι οι ακόλουθες:

1. Ο χρόνος είναι χρήμα

Αυτό σημαίνει πως δεν πρέπει να υπολογίζεις μόνον αυτά που κερδίζεις κάθε μέρα, αλλά και το κόστος ευκαιρίας. Δηλαδή αυτό που χάνεις, όταν παραμένεις ανενεργός. Επομένως, όχι στην ραστώνη και στο χάσιμο χρόνου, διότι έτσι χάνουμε χρήματα.

2. Η πίστωση είναι χρήμα

Δηλαδή, εάν κάποιος μου αφήσει στα χέρια μου το χρήμα του -για παράδειγμα μια τράπεζα- με καλούς όρους πίστωσης, τότε έχω ευκαιρία να κερδίσω με καλή χρήση της πίστωσης και με εργασία. Το χρήμα φέρνει χρήμα.

3. Να τηρούμε ευλαβικά τις υποσχέσεις μας

Ο καλός πληρωτής έχει και το πορτοφόλι του δανειστή του. Διότι όποιος είναι γνωστός ότι πληρώνει στην προθεσμία του, όπως ακριβώς το υποσχέθηκε, μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να σηκώσει όσο χρήμα θέλει. Είναι ο κανόνας λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Όπως λέγεται στην αγορά, η ‘καλή πίστη’.

4. Δεν υπάρχουν ασήμαντες πράξεις

Για τον Προτεστάντη όλα είναι σημαντικά. Και οι πιο καθημερινές πράξεις διαμορφώνουν την εικόνα του ατόμου, την πίστη που έχει στην κοινωνία. Επομένως, η εργατικότητά σου αποδεικνύει πως θυμάσαι τις υποχρεώσεις σου, σε παρουσιάζει τίμιο άνθρωπο και αυτό πολλαπλασιάζει την πίστη σου στην αγορά

5. Να ζεις με όσα έχεις

Δηλαδή να κάνεις υπολογισμό, ώστε να μην ξεφεύγεις ποτέ από τις δυνατότητές σου στην κατανάλωση. Η αποφυγή αυτού του κανόνα είναι όρος απαράβατος της ατομικής, οικογενειακής και κοινωνικής ειρήνης. Όλοι πρέπει να προσαρμόζονται στην πραγματικότητα.

6. Να μην ακολουθείς την παράδοση.

Πρόκειται για μια βασική προτεσταντική ιδέα. Η άρνηση της παράδοσης ξεκινά από την άρνηση της Πατερικής Εκκλησιαστικής Παράδοσης και την αποδοχή μόνον του κειμένου της Βίβλου.

7. Η φιλαργυρία είναι η πηγή όλων των κακών.

Για την προτεσταντική ηθική δεν είναι αποδεκτή μια συμπεριφορά αποθησαυρισμού, αλλά μια συμπεριφορά επένδυσης. Το ίδιο συμβαίνει και με την κατανάλωση. Η υπερβολή της συνδυάζεται με την φιλαργυρία. Και έτσι το πρότυπο είναι μια συμπεριφορά ταιριαστή στην προοπτική της επένδυσης και του κέρδους.

8. Η φιλανθρωπία δεν είναι λύση.

Για τον Προτεστάντη η ευθύνη ανήκει στο άτομο. Αυτό έχει τον απόλυτο έλεγχο των πράξεών του, οπότε η φιλανθρωπία συγκρούεται με την βασική ηθική αρχή της ατομικής ευθύνης.

9. Να είμαστε εργατικοί και παραγωγικοί.

Διότι έχουμε τοποθετηθεί στη γη από τον Θεό, για να είμαστε παραγωγικοί και να προστατεύουμε τα δημιουργήματά του. Εφόσον είμαστε κατ’ εικόνα του, πρέπει να τον ακολουθήσουμε. Όπως αυτός είναι παραγωγικός και δημιουργικός, έτσι πρέπει να είμαστε και εμείς.

10. Δεν έχουν σημασία τα έργα, αλλά η πίστη.

Αυτή είναι βασική ιδέα της προτεσταντικής θεολογίας. Θα σταθούμε ενώπιον του Θεού όχι με τα έργα μας, αλλά με την πίστη μας. Ωστόσο η θεία χάρις δεν είναι κάτι το απαθές, αλλά μια δύναμη που μας σπρώχνει προς την εργασία. Μέσω της εργασίας, που είναι μια ανάγκη, μας μεταδίδεται η παρουσία του Θεού. Μετά από όλα τα προηγούμενα, ο Προτεσταντισμός των Δυτικών Κοινωνιών δεν αποτελεί Θεολογία όπως την αντιλαμβανόμαστε στην Ελλάδα, αλλά μια «Οικονομική Θεωρία και Κοσμοαντίληψη» ενδεδυμένη το ένδυμα της Θεολογίας.

Γ. ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ VS.

ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΗ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ.  

Στις δυο προηγούμενες ενότητες δείχνω, αφενός χρησιμοποιώντας τη σύγχρονη επιστήμη ότι όλη η φασαρία στον κόσμο γίνεται εξαιτίας της σύγκρουσης των διαφορετικών κοσμοειδώλων μας, είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο, και αφετέρου χρησιμοποιώντας τα κείμενα του Μαξ Βέμπερ και του Βενιαμίν Φραγκλίνου, το ποιο ακριβώς είναι το πνεύμα του καπιταλισμού. Επισημαίνω ότι η ιδιότητα που ενδιαφέρει είναι πως κηρύσσεται μια ιδιόμορφη ηθική και ένα ήθος και ότι τελικά έχουμε να κάνουμε με ηθικά χρωματισμένο κοσμοείδωλο για τη συμπεριφορά του ανθρώπου στη ζωή. Επίσης, ότι η βήμα – βήμα σύγκριση οδηγεί στο να διακρίνουμε τη σχέση της προτεσταντικής ηθικής με τη δικιά μας ηθική.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο Μαξ Βέμπερ χρησιμοποιεί ως τίτλο της μελέτης του το «Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού» συνδέοντας άμεσα την εκ του πνεύματος του καπιταλισμού απορρέουσα προτεσταντική ηθική. Εκείνο που ενδιαφέρει είναι ακριβώς αυτή η σύγκριση μεταξύ των δυο κοσμοειδώλων: αυτού της Προτεσταντικής Ηθικής διαμορφωμένου από το Πνεύμα του Καπιταλισμού και του δικού μας της Ελληνορθόδοξης Ηθικής διαμορφωμένου από το αρχαίο ελληνικό και το ορθόδοξο χριστιανικό πνεύμα.   

Είναι φανερό και από θεωρητική και από πρακτική άποψη (που τη ζήσαμε έντονα τα τελευταία χρόνια) ότι τα δυο κοσμοείδωλα είναι ασύμβατα και αφενός οδηγούν σε διαφορετική ηθική και συμπεριφορά των ανθρώπων και αφετέρου είναι ευκολότερο να συγκρουστούν παρά να συμβιώσουν. Το ερώτημα είναι τι γίνεται εν προκειμένω. Έχει συνειδητοποιηθεί το ζήτημα; Έχει γίνει κάποια ενέργεια προς την κατεύθυνση αυτή; Πώς είναι δυνατόν δυο διαφορετικά πλαίσια να συμβιώσουν χωρίς κάποια κατάλληλη διευθέτηση; Μέχρι στιγμής φαίνεται ότι τέτοια ζητήματα δεν μας απασχολούν.

Στόχος μιας τέτοιας προσπάθειας θα ήτανε, αφού καταρτιστεί ένα ‘Πνευματικό Σύνταγμα’, να συγκριθεί με τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές Αρχές (πνευματικές, ηθικές κτλ.) και να βρεθεί τρόπος συμβατότητας. Αυτό προϋποθέτει κάποιες συζητήσεις, ενημερώσεις κτλ. με αντίστοιχες επιτροπές στην Ευρώπη και όχι μόνο οικονομικές συζητήσεις, όχι μόνο οικονομική αλλά και πνευματική και ηθική σύγκληση. Δυστυχώς πάλι ουδέν έγινε και έτσι στην ουσία συζητάνε δυο διαφορετικά κοσμοείδωλα και οι πιο ισχυροί μας επιβάλλουν το δικό τους. Είναι και αυτό μια ακόμα σύγκρουση κοσμοειδώλων αντί για μια σύγκλιση, σύνθεση σε ένα ευρύτερο πλαίσιο όπου θα υπήρχαν, πέραν των οικονομικών, και πνευματικοί, ηθικοί κτλ. κοινοί κανόνες συμβίωσης. Θεωρώ ότι μια τέτοια κίνηση πρέπει να γίνει κάποτε, δηλαδή σύντομα, γιατί διαφορετικά δεν καταλαβαινόμαστε. Αυτά είναι θέματα ‘βάσης’, ενώ εμείς ασχολούμαστε με τα τρέχοντα και μόνο. Σοβαροί και γνώστες άνθρωποι υπάρχουν στον τόπο, αλλά κανένας δεν σκέπτεται να τους συμβουλευτεί, έχουμε απομείνει με τα μωρά (ανώριμους) και τους μωρούς (ανόητους).