Για την Παυλίνα

Τι σημαίνουν οι λέξεις τάξη και χάος; Τα λεξικά λένε:

(i) Τάξη: διάταξη, διευθέτηση, τακτοποίηση, κανονικότητα, τακτικότητα, κατάταξη, καθορισμός. (ii) Αρμονία: συμφωνία, προσήκουσα κατάταξη, συναρμογή, τάξη, διάταξη, συναρμολόγηση, διευθέτηση, τακτοποίηση, ταίριασμα, ευρυθμία. (iii) Χάος: το άμορφο, το κενό, το άπειρο, η πρώτη κατάσταση του σύμπαντος, η μη-τάξη, άβυσσος, χάσμα.

Οι σύγχρονες ‘εξωτερικές συνθήκες’, σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι γνωστές: μια τάξη πραγμάτων του κόσμου, που είχε παγιωθεί και ίσχυε για χρόνια, καταστρέφεται και μια νέα τάξη αναζητείται. Οι διαδικασίες αυτές δημιουργούν καταστάσεις που εισβάλλουν στο σύστημα της ψυχής του ανθρώπου και προκαλούν συγκεκριμένες ‘εσωτερικές συνθήκες’: η φυσική ανασφάλεια, ο φόβος και η ανησυχία αυξάνονται, τα άτομα γίνονται ασταθή και αβέβαια για το μέλλον, δεκτικά στις υποβολές. Η καταπίεση, η απώθηση, οι καταστολές, φέρνουν νευρώσεις που χρονίζουν. Έχουμε αποξενωθεί από τους φυσικούς νόμους της ανθρώπινης ύπαρξης και ζωής, τους διαστρέφουμε αντί να τους αφήνουμε στη φυσική τους λειτουργία και ροή. Αυτή ακριβώς η αφύσικη, η λανθασμένη στάση μας, έχει ως αποτέλεσμα μια αυτόματη και αυθόρμητη κίνηση εξισορρόπησης, που οδηγεί, γενικά, στις εξής καταστάσεις: ξέσπασμα μαζικών ενστίκτων, απελευθέρωση σκοτεινών τάσεων, βίαιη εκτόνωση μεγάλων ποσοτήτων ανεξέλεγκτης ψυχικής ενέργειας, πρωτογονισμό, ανωριμότητα, παιδισμό, διάσπαση, ωμότητα, βιαιότητα, εθνικισμό, δηλαδή συλλογικό εγωισμό, συγκρούσεις, πόλεμο. Με μια λέξη: χάος.

Οι δυνάμεις αυτές καταλύουν τον οποιοδήποτε αυτοέλεγχο και εσωτερική τάξη του ατόμου και το πλημμυρίζουν, ακριβώς, με χάος, νοητικό και ηθικό. Ο άνθρωπος αποξενώνεται από τον ίδιο του τον εαυτό και τους συνανθρώπους του, οι σχέσεις ελαττώνονται, οι ενωτικές τάσεις εξασθενούν, η αταξία αυξάνει. Μέσα στη διάλυση και στην αναρχία, στη σύγχυση και στην αταξία, αναζητάμε μια λύση, μια τάξη. Η σκλαβιά του μονοπλευρισμού, που οδηγεί στο χάος, αναζητάει την αντιστάθμισή της από τάσεις που πάνε ενάντια σε αυτόν: σκλαβιά και ανταρσία, αταξία και τάξη πάνε πάντα μαζί. Γιατί όταν ένα σύστημα τείνει στη διάσπαση, εμφανίζεται η ανάγκη για ένα ρυθμιστικό μηχανισμό, μια ενωτική κατάσταση, ένα συμφιλιωτικό σύμβολο ενότητας, ολότητας, μονότητας, πληρότητας, τάξης. Αυτά μπορεί να παρατηρήσει κάποιος σε μια συγχρονική άποψη του θέματος.

Αλλά και σε διαχρονική εξέταση καταλήγει πάλι σε ανάλογα συμπεράσματα. Το κέντρο της ‘θρησκευτικής πλευράς’ του ανθρώπου μένει πάντα σε ένα πεδίο εντελώς διαφορετικό και ξένο από το πεδίο της ‘γήινης πλευράς’ του ανθρώπου, που ασχολείται με τη φύση και τους νόμους της. Ανάμεσα στις δυο αυτές πλευρές του ενιαίου ανθρώπου, τη θρησκευτική, μυστικιστική, ποιητική αφενός και τη διανοητική, ορθολογική, ερμηνευτική αφετέρου, υπάρχει ένα χάσμα. Οι δυο αυτές πλευρές της σύγχρονης συνείδησης δεν έχουν ξανασμίξει από την εποχή της Αναγέννησης και με το πέρασμα του χρόνου, όσο εξελίσσεται η γνώση των φυσικών νόμων, το χάσμα δεν έπαψε ποτέ να βαθαίνει και διαιρεί σήμερα το σύστημα της ψυχής του ανθρώπου. Η τάση προς το καθαρό αντικείμενο (ύλη, φύση, σώμα) αφενός και προς την καθαρή αφαίρεση (πνεύμα, ψυχή, νους) αφετέρου, φανερώνουν έναν ομαδικό διχασμό, που ζητάει την άρση του, τουλάχιστον συμβολικά. Αυτός ο διχασμός εκδηλώνεται για πρώτη φορά, κατά τρόπο σοβαρό, στην Αναγέννηση με τη μορφή σύγκρουσης ανάμεσα στη γνώση και στην πίστη. Στο μεταξύ, ο πολιτισμός της συνείδησης, της διανόησης και της λογικής, ξεμάκραινε τον άνθρωπο όλο και περισσότερο από την πνευματική του βάση, έτσι που ένα χάσμα ανοίγεται ανάμεσα στη φύση και στην ψυχή, ανάμεσα στην ύλη και στο πνεύμα, ανάμεσα στο ασυνείδητο και στο συνειδητό. Τα αντίθετα αυτά χαρακτηρίζουν την ψυχική κατάσταση, που ζητάει επιτακτικά την έκφρασή της και την εξισορρόπησή της στη σύγχρονη πραγματικότητα σε όλες της τις εκδηλώσεις, στην τέχνη, στην επιστήμη, στην πολιτική, στην κοινωνική ενότητα, στην ψυχο-σωματική υγεία.

Πολιτική, κοινωνική, φιλοσοφική, θρησκευτική, ψυχολογική σύγκρουση λοιπόν, μεγάλης έκτασης, έχει διασπάσει τη συνείδηση της εποχής. Κυριαρχούμαστε από τον κατακερματισμό, τη σύγχυση, την ακαταστασία, τη διάσπαση, τη χωριστικότητα, καταστάσεις εντροπικές και απροσανατόλιστες. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η αποδυνάμωση του ανθρώπινου Εγώ και της συνείδησης. Επιζητούμε να ξεφύγουμε από όλο αυτό το χάος και τότε ακριβώς είναι που οι επιστήμονες ‘ανακαλύπτουν’ την τάξη μέσα στο χάος, τη Χαοτική Δυναμική, ενώ οι πολιτικοί τη νέα τάξη πραγμάτων.

Βρίσκουμε αυτό ακριβώς που ψάχνουμε, έχουμε πια ανάγκη να ανακαλύψουμε τάξη μέσα στο χάος και την ανακαλύπτουμε: ‘αυτό που ψάχνεις αυτό θα βρεις’. Σε εποχές, που χαρακτηρίζονται από γενική εξαθλίωση, ψυχική, οικονομική, πνευματική, πολλαπλασιάζονται οι αποκαλύψεις και οι προσδοκίες για κάτι νέο, για μια νέα τάξη, για μια τάξη μέσα στο χάος των φαινομένων, που πάνω της μπορεί να πατήσει και να νιώσει ασφάλεια ο άνθρωπος, που θα αποτελέσει πλαίσιο αναφοράς του και σανίδα σωτηρίας του. Είναι ο φορτισμένος ψυχισμός του, που τον οδηγεί να βρει αυτό που χρειάζεται και ψάχνει. Έχουμε ανάγκη να ανακαλύψουμε τάξη μέσα στο χάος και την ανακαλύπτουμε.

Όπως το νόημα είναι πάντα το νόημα που αποδίδει και προβάλλει το υποκείμενο στο αντικείμενο, έτσι και η τάξη, είναι πάντα η τάξη που αποδίδει και προβάλλει το υποκείμενο στο αντικείμενο και όπου ακριβώς μπορούμε να αποδώσουμε κάποιο νόημα προκύπτει τάξη. Δεν μπορούμε να ανακαλύψουμε τάξη σε κάποιο φαινόμενο ή αντικείμενο, αν δεν την τοποθετήσουμε πρώτα εμείς οι ίδιοι μέσα σε αυτό. Επομένως, είτε συνειδητοποιούμε τις προβολές μας με αυτή τη διαδικασία, γιατί προβάλλουμε την εσωτερική τάξη μας στα αντικείμενα και φαινόμενα του Κόσμου, είτε η συνείδησή μας ψάχνοντας νόημα, ασφάλεια, γνώση και σταθερότητα, δηλαδή αυτοεπιβεβαίωση, ανακαλύπτει αυτή την τάξη που η ίδια έχει ανάγκη να βρει. Το ότι αναζητούμε τάξη μέσα στο χάος του φυσικού κόσμου σημαίνει ότι αναζητούμε τάξη μέσα στο χάος του ψυχικού κόσμου. Πώς μπορούμε και αναγνωρίζουμε την τάξη έξω μας αν δεν την έχουμε πρώτα μέσα μας;

Η τάξη προέρχεται από την προσπάθεια του συνειδητού να περιχαρακωθεί, να φτιάξει πλαίσια και συστήματα αναφοράς, να ξεχωρίσει από το ασυνείδητο, να βάλει φράγματα και αμυντικούς μηχανισμούς γύρω του, να εξασφαλίσει την ύπαρξή του, να κάνει γνωστό το άγνωστο, να μην χαθεί μέσα στον ωκεανό του ασυνείδητου χάους, να ορίσει τον εαυτό του και τον χώρο του, να ξεπεράσει τον φόβο της τρομερής άλλης πλευράς (:ασυνειδήτου). Το συνειδητό αντιστοιχεί στην τάξη και το ασυνείδητο στο χάος και όπως ακριβώς το συνειδητό προέρχεται από το ασυνείδητο, έτσι και η τάξη προέρχεται από το χάος, όπως ακριβώς το ασυνείδητο έχει μέσα του συνειδητό, έτσι και το χάος έχει μέσα του τάξη, όπως ακριβώς το Εγώ προέρχεται από το μη-Εγώ, έτσι και η τάξη του Εγώ προέρχεται από τη μη-τάξη του μη-Εγώ.

Όμως τάξη και μη-τάξη είναι μιας φύσης, εκφάνσεις της ίδιας πραγματικότητας. Τάξη και χάος αποτελούν άλλον ένα διχασμό του νου, μια διττότητα, είναι έννοιες σχετικές, εμείς είμαστε που αποδίδουμε τάξη ή χάος σε ένα φαινόμενο ή αντικείμενο, είναι κατηγορήματα και διαφοροποιήσεις του νου. Επομένως, χρειάζεται η τάξη για να φανεί η αταξία και αντίστροφα. Φτάνουμε, έτσι, στην αναφορικότητα της έννοιας αυτής: τάξη και χάος ως προς τι; Και αν ακόμα υπάρχει μια εγγενής, προ-εγκαθιδρυμένη αρμονία, ποιος είναι αυτός που την αναγνωρίζει; Είμαστε, τελικά, στον Κόσμο για να βάζουμε τάξη στο χάος ή να αναγνωρίζουμε την ήδη υπάρχουσα; Και για να συνεχίσουμε τα ερωτήματα: Μήπως η τάξη είναι νοήμων σύμπτωση μιας φυσικής κατάστασης ή προϊόντος, με μια ανθρώπινη ιδέα ανεξάρτητη από αυτά; Μήπως είναι ένα κατηγόρημα του νου; Γιατί ο διχασμός σε τάξη και χάος; Ποια η διαφορά, που δημιουργεί είδος (ειδοποιός);

Η σχέση ανάμεσα αφενός στο νόημα και στην τάξη, που αποδίδουμε σε ένα γεγονός, και αφετέρου στο γεγονός καθαυτό, δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή, σε καμιά περίπτωση, ως σχέση αιτίου-αποτελέσματος. Απαιτείται, συνεπώς, μια άλλη ερμηνευτική αρχή. Τώρα, περισσότερο από το παρελθόν, χρειάζεται και μια άλλη ερμηνευτική αρχή εκτός από την αιτιότητα, που να μπορεί να ερμηνεύσει φαινόμενα όπως της τάξης και ίσως η τάξη να είναι μια μη-αιτιατή, αλλά νοήμων κανονικότητα, ευρυθμία και διευθέτηση.

Ο κύκλος είναι σύμβολο της ψυχής, ο Πλάτων περιγράφει την ψυχή ως σφαίρα. Το τετράγωνο ή το ορθογώνιο είναι σύμβολο της ύλης, του σώματος, της φυσικής πραγματικότητας. Στον σύγχρονο κόσμο, σε αντίθεση με το παρελθόν, η σχέση ανάμεσα στις δυο αυτές στοιχειώδεις μορφές δεν υπάρχει καθόλου ή υπάρχει με τρόπο χαλαρό ή συμπτωματικό. Ο διαχωρισμός τους αποτελεί μια συμβολική έκφραση της ψυχικής κατάστασης του σύγχρονου ανθρώπου, που η ψυχή του έχει χάσει τις ρίζες της και απειλείται με ψυχικό διχασμό. Αυτό το σχίσμα εκφράζεται κυρίως στο πολιτικό πεδίο, αλλά και αλλού. Οι εμφανίσεις του κύκλου και του τετραγώνου υπολογίζεται στατιστικά ότι είναι σχεδόν ίσες. Φαίνεται πως υπάρχει μια μόνιμη ψυχική ανάγκη να προσελκύεται η προσοχή της συνείδησης στους βασικούς συντελεστές της ζωής, που συμβολίζουν τα δυο αυτά σχήματα. Το σύμβολο του κύκλου ή της σφαίρας ή του δίσκου, έπαιξε και παίζει ακόμα περίεργο ρόλο σε γνωστά φαινόμενα, όπως είναι τα αθλήματα που παίζονται με μπάλα ή το φαινόμενο των UFO. Κατά μια άποψη, πρόκειται για προβολή ενός ψυχικού περιεχομένου, του αρχέτυπου της ολότητας, ενότητας, πληρότητας, που συμβολίζεται σε όλες τις εποχές με τον κύκλο. Είναι, δηλαδή, μια τάση της συλλογικής ασυνείδητης ψυχής να θεραπεύσει τον διχασμό της με το σύμβολο της ενότητας, τον κύκλο. Το γνήσιο σύμβολο παρουσιάζεται μόνον όταν είναι ανάγκη να εκφραστεί κάτι που η σκέψη δεν μπορεί να διατυπώσει ή ο άνθρωπος απλώς το εμπνέεται ή το διαισθάνεται. Το πνεύμα, που βρίσκεται μέσα και πέρα από τα άψυχα αντικείμενα, είναι το ασυνείδητο. Εκδηλώνεται πάντα όταν το συνειδητό και η λογική εξαντλήσουν τα όριά τους και αρχίζει το μυστήριο, γιατί ο άνθρωπος τείνει να γεμίσει το ακατάληπτο, μυστηριακό και άγνωστο με τα περιεχόμενα του ασυνειδήτου, τα προβάλλει κατά κάποιο τρόπο σε μια χοάνη σκοτεινή και άδεια.

Άρα, σε μια εικόνα που δεσπόζει ο κύκλος, μπορούμε να αναγνωρίσουμε την ασυνείδητη παρόρμηση, που αντιτάσσεται στις χαοτικές συμπτώσεις, το σύνολο της ψυχικής ολότητας, που είναι αυτάρκης και αποκαθιστά έτσι μιαν ισορροπία. Η ψυχική οντότητα, έχοντας από μόνη της νόημα και δίνοντας το νόημά της αυτό στα πράγματα, κυβερνά τη φύση και το τυχαίο. Το ασυνείδητο, που προβάλλει τις εικόνες του στην τυχαία διαμόρφωση των πραγμάτων, είναι φύση. Βρισκόμαστε μπροστά στο ερώτημα, ποιο νόημα μπορεί να έχει μια τυχαία διευθέτηση, όπου και αν συμβαίνει, για τον άνθρωπο που παρίσταται ως συμπτωματικός μάρτυρας; Για την αναζήτηση της απάντησης πρέπει να μεσολαβήσει ο άνθρωπος, η συνείδησή του και η πιθανότητα του νοήματος. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι για μας η τάξη υπάρχει μόνον όσο εμείς την αντιλαμβανόμαστε συνειδητά ως τέτοια και δεν μπορούμε να αποδείξουμε πως υπάρχει ‘καθ’ εαυτήν και δι’ εαυτήν’. Το τυχαίο είναι γυμνό από νόημα, είναι α-νόητο. Να σημειώσω ότι δεν είναι καθόλου τυχαίο, που μέσα ακριβώς στο χάος του 2ου Παγκόσμιου Πόλεμου και λίγο μετά από αυτόν, τέθηκαν τα θεμέλια επιστημών, όπως η Κυβερνητική και η Θεωρία Συστημάτων, που στην ουσία αναζητούν σύνθεση, οργάνωση, ολότητα, τάξη, συστηματοποίηση (συστημική μεθοδολογία). Και δεν είναι επίσης καθόλου τυχαίο, που μέσα ακριβώς στις συνθήκες του σύγχρονου κόσμου, όπως τις περιγράψαμε πιο πάνω, δημιουργείται μια νέα επιστήμη, η Χαοτική Δυναμική, που αναζητάει και αυτή ακριβώς την τάξη που ενυπάρχει μέσα στο χάος. Συμπερασματικά, λοιπόν, οι εσωτερικές και εξωτερικές συνθήκες οδηγούν στο χάος. Ως αποτέλεσμα της προσπάθειας για αντιστάθμιση και εξισορρόπηση του χάους εμφανίζεται η τάξη. Αυτή, με τη σειρά της, καταστρέφεται ή χάνει το νόημά της για τη σύγχρονη συνείδηση και οδηγεί σε νέο χάος, που με τη σειρά του φέρνει σε νέα τάξη κτλ.

Το ερώτημα που πρέπει να θέσουμε είναι: Από πού αντλεί το νόημα και την τάξη, που αποδίδει στα πράγματα, η ανθρώπινη συνείδηση; Στο ερώτημα αυτό απαντάμε, σύμφωνα με την άποψη του Jung για τα αρχέτυπα, στα αμέσως επόμενα. Γενικά όλα τα αρχέτυπα, ως βασικά δομικά στοιχεία του συστήματος της ψυχής, και κυρίως το κεντρικό αρχέτυπο του Ταυτού, συμβάλλουν στην οργάνωση και νοηματοδότηση της ψυχής και του κόσμου. Υπάρχουν όμως δυο ειδικά αρχέτυπα, τα οποία κατεξοχήν είναι αρμόδια γι’ αυτό: το αρχέτυπο του νοήματος και το αρχέτυπο της τάξης. Το πρώτο είναι ο Γερο-σοφός και το δεύτερο ο αριθμός:

(i) Ο Γερο-σοφός είναι η αρχετυπική εικόνα της σημασίας/ νοήματος και της σοφίας. Κατά την ορολογία του Jung, ο Γερο-σοφός είναι προσωποποίηση του αρσενικού πνεύματος. Στην αντρική ψυχολογία, το anima σχετίζεται με τον Γερο-σοφό ως κόρη προς τον πατέρα. Στη γυναικεία ψυχολογία, ο Γερο-σοφός είναι μια πλευρά του animus. Το θηλυκό ισοδύναμο του Γερο-σοφού, τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, είναι η Μεγάλη Μητέρα. Η μορφή του Γερο-σοφού εμφανίζεται τόσο εύπλαστη, όχι μόνο στα όνειρα αλλά και στον οραματικό στοχασμό -ή αυτό που καλούμε ενεργητική φαντασία- ώστε να αναλαμβάνει τον ρόλο του καθοδηγητή. Ο Γερο-σοφός εμφανίζεται τότε ως μάγος, γιατρός, ιερέας, δάσκαλος, καθηγητής, παππούς, ή οποιοδήποτε πρόσωπο που κατέχει αρχή και αυθεντία.

(ii) Ο Jung λέει ότι υπάρχει ενότητα μεταξύ ύλης και ψυχής, η οποία σχετίζεται με τις ψυχικές αρχετυπικές δομές και τον αριθμό. Η φυσική δομή των σωμάτων μας καθορίστηκε από την εξέλιξη. Κάποιες δομές εξελίχτηκαν νωρίτερα και κάποιες άλλες αργότερα. Οι πιο σύνθετες δομές χτίζονται πάνω στις πιο απλές. Ο Jung ισχυρίζεται ότι αυτό ισχύει και για τους νόες. Τα αρχέτυπα είναι οι ψυχικοί διαμορφωτές των ιδεών, των εικόνων και της συμπεριφοράς, που έχουν διαπλαστεί από την εξέλιξη μέσα στους αιώνες. Τα αρχέτυπα δεν είναι συναισθήματα, σκέψεις ή νοητικές εικόνες -μπορούν να είναι πηγές για όλα αυτά. Τα αρχέτυπα δεν έχουν συγκεκριμένο νόημα, δημιουργούν το νόημα. Όταν ο Jung τελειώνει την εργασία του για τη συγχρονότητα κάνει την εικασία ότι είναι δυνατόν να προχωρήσουμε στην πραγματοποίηση της ενότητας ψυχής και ύλης διαμέσου της έρευνας στα αρχέτυπα των φυσικών αριθμών. Ξεκινάει να σημειώνει κάποια από τα μαθηματικά χαρακτηριστικά των πέντε πρώτων φυσικών αριθμών. Δυο χρόνια πριν τον θάνατό του δίνει τις σημειώσεις του στη von Franz λέγοντας ότι είναι πολύ γέρος για να μπορέσει να φέρει σε πέρας αυτή την εργασία. Η von Franz συνεχίζει πράγματι αυτή την έρευνα και καταλήγει σε κάποια συμπεράσματα.

Ο αριθμός είναι αρχέτυπο τάξης, το οποίο, με τη συνεχή ενασχόληση μαζί του και στο πέρασμα των αιώνων, γίνεται συνειδητό από τον άνθρωπο και τον βοηθάει να βάλει τάξη στο χάος των φαινομένων. Ο αριθμός είναι το σύμβολο, δηλαδή σε αυτόν συμβάλλουν τα δυο βασικά πεδία, αυτό της φύσης και αυτό της ψυχής. Με την έννοια αυτή, ο αριθμός έχει ψυχοφυσική υφή, ποιοτική και συγχρόνως ποσοτική, είναι αρχικός και μη αναγώγιμος. Αντίθετα, σε αυτόν ανάγονται και η ψυχή και τα φυσικά μεγέθη, γιατί αυτά εκφράζονται από τον αριθμό.