‘Μανθάνων οργανισμός’ είναι ομάδα ανθρώπων η οποία συνεχώς βελτιώνει την ικανότητά της να δημιουργεί, σε μεγάλο βαθμό και όσο εξαρτάται από τα ανθρώπινα, το μέλλον που η ίδια επιθυμεί. Στην ομάδα αυτή προσωπικοί στόχοι, επιδιώξεις και οράματα εντάσσονται στους αντίστοιχους συλλογικούς. Επίσης, η ομάδα αυτο-διατηρείται και αυτο-σχεδιάζεται, αφοσιωμένη στην αύξηση της συλλογικής νοημοσύνης. Οι τεχνικές, οι μέθοδοι, οι τρόποι και τα μέσα, τα οποία αποσκοπούν στο μετασχηματισμό της ποιότητας της σκέψης και των σχέσεων, στην αύξηση της αφοσίωσης και στη βελτίωση των γνώσεων, στη συγκέντρωση, διατήρηση και αξιοποίηση αυτών των γνώσεων μέσα σε μια τέτοια ομάδα, λέγεται ‘οργανισμική μάθηση’.

Οι πέντε αρχές για τον μανθάνοντα οργανισμό είναι:

• Προσωπική Κυριαρχία: Αυτό σημαίνει έλεγχο, ηγεσία, κυριαρχία του εαυτού, αυτογνωσία, ανάπτυξη συνειδητότητας και βούλησης, δημιουργικής φαντασίας, ιεράρχηση αξιών. Ανάπτυξη ικανότητας να διακρίνουμε τι και γιατί κάτι είναι σημαντικό για μας και δημιουργία δυνατοτήτων να το πετύχουμε. Γνώση του πώς να εργαστούμε προς την πραγμάτωση αλλαγών και πώς να κινητοποιήσουμε τους συνεργάτες μας προς την επίτευξη προσωπικών στόχων, σε αρμονία με το κοινό όραμα της ομάδας/ μανθάνοντα οργανισμού.

• Νοητικά Πρότυπα: Το κοσμοείδωλο του ατόμου, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και ‘εισπράττουμε’ την πραγματικότητα. Οι νοητικές μας εικόνες επηρεάζουν το πώς δρούμε και συνεργαζόμαστε με τους άλλους μέσα στην ομάδα. Η αποσαφήνιση και η αλληλοκατανόηση των νοητικών μας προτύπων αποτελεί σημαντικό βήμα προς τη συλλογική μάθηση. Τα ατομικά συστήματα αξιών (πεποιθήσεις, παραδοχές, αξίες, αρχές) επηρεάζουν την ατομική και συλλογική στάση και ζωή. Απαιτούνται συνεπώς τρόποι προσδιορισμού, ελέγχου και αλλαγής των νοητικών προτύπων έτσι, ώστε να βελτιωθούν οι ικανότητες σκέψης, αυτορρύθμισης και προσαρμογής.

• Κοινό Όραμα: Είναι η κοινή εικόνα της ομάδας για το μέλλον, για την επίτευξη των κοινών στόχων. Συμβάλλει στην κινητοποίηση των ατόμων της ομάδας και στην ανάπτυξη της αφοσίωσης στην κοινή εξέλιξη. Ο προσανατολισμός των προσωπικών στόχων, επιδιώξεων και οραμάτων προς ένα κοινό όραμα αποτελεί παράγοντα αποτελεσματικότητας και συνεχούς βελτίωσης του συνόλου. Τα πολλά ατομικά οράματα αποτυχαίνουν συνήθως, ενώ ένα κοινό όραμα μπορεί να επιτευχθεί με συλλογική προσπάθεια. Απαιτείται να μπορούμε να βρίσκουμε τρόπους δημιουργίας κοινού οράματος σε ένα μανθάνοντα οργανισμό.

• Ομαδική Μάθηση: Η ικανότητα να αναπτύσσουμε συλλογική νοημοσύνη και κοινές γνώσεις. Χρειάζεται να γνωρίζουμε πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε ομάδες με υψηλή συνεργατικότητα, πώς ο πραγματικός διάλογος μέσα στην ομάδα γίνεται εργαλείο εξερεύνησης νέων προβλημάτων, επεξεργασίας κοινών εμπειριών και δημιουργίας θετικών αποτελεσμάτων.

• Συστημική Σκέψη/ Προσέγγιση: Αποτελεί την πεμπτουσία των προηγούμενων τεσσάρων αρχών. Είναι η ικανότητα να συλλαμβάνουμε τα αλληλεπιδρώντα στοιχεία ενός συνόλου ως ένα όλο, δηλαδή ως σύστημα. Απαιτείται να μάθουμε να συνθέτουμε αλληλεπιδράσεις συνδυάζοντας τα μέρη σε ένα σύστημα. Με τον τρόπο αυτό μεταβαίνουμε από την ατομική και αναλυτική στη συστημική προσέγγιση.

Οι πέντε αυτές αρχές χρησιμοποιούνται ως πυρήνας για την ανάπτυξη ικανοτήτων μάθησης και για επιτάχυνση της βελτίωσης και εξέλιξης του μανθάνοντα οργανισμού.

Η συστημική σκέψη χρειάζεται τις τέσσερις αρχές για να πραγματοποιήσει τη δυναμική της. Το χτίσιμο ενός κοινού οράματος τρέφει την αφοσίωση μακροπρόθεσμα. Τα νοητικά πρότυπα επικεντρώνονται στην ανοικτότητα που απαιτείται για να ανασύρουμε από μέσα μας τις ελλείψεις των κοσμοειδώλων μας. Η ομαδική μάθηση αναπτύσσει τις δεξιότητες των ομάδων να ψάξουν για ένα ευρύτερο όραμα που βρίσκεται πέρα από τις ατομικές προοπτικές. Και η προσωπική κυριαρχία τρέφει το προσωπικό κίνητρο, ώστε συνεχώς να μαθαίνουμε πώς οι πράξεις μας επηρεάζουν τον κόσμο.

Η συστημική σκέψη κάνει κατανοητή την ουσία του μανθάνοντα οργανισμού, δηλαδή τον νέο τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τον κόσμο. Στην καρδιά του μανθάνοντα οργανισμού υπάρχει μια αλλαγή νου, από το να βλέπουμε τον εαυτό μας ξεχωριστά από τον κόσμο στο να τον βλέπουμε συνδεδεμένο με τον κόσμο, από το να βλέπουμε τα προβλήματα ως να προκλήθηκαν από κάποιον ή κάτι ‘εκεί έξω’ στο να βλέπουμε πώς οι πράξεις μας δημιουργούν τα προβλήματα που βιώνουμε. Ένας μανθάνων οργανισμός είναι ένα μέρος όπου οι άνθρωποι ανακαλύπτουν συνεχώς πώς δημιουργούν την πραγματικότητά τους και πώς μπορούν να την αλλάξουν.

Ακόμα, το πεδίο της συστημικής σκέψης απαιτεί:

1. Να δούμε τις διασυνδέσεις και όχι μόνο τα αντικείμενα, τις διαδικασίες και όχι μόνο τα γεγονότα.

2. Να κινηθούμε πέρα από το φταίξιμο. Η συστημική σκέψη μας δείχνει ότι δεν υπάρχει κάτι εξωτερικό, μας δείχνει δηλαδή ότι εσύ και η αιτία των προβλημάτων σου είστε μέρος ενός και μόνο συστήματος και ότι τα φτωχά σχεδιασμένα συστήματα, και όχι ανίκανα ή χωρίς κίνητρο άτομα, προκαλούν τα περισσότερα προβλήματα στους οργανισμούς.

3. Να διακρίνουμε τη λεπτομερειακή συνθετότητα από τη δυναμική. Η πρώτη εμφανίζεται όταν υπάρχουν πολλές μεταβλητές, η δεύτερη όταν η αιτία και το αποτέλεσμα απέχουν στον χώρο και στον χρόνο και όταν οι συνέπειες είναι λεπτές και όχι ορατές σε πολλούς συμμετέχοντες στο σύστημα.

4. Να εστιάσουμε σε περιοχές υψηλής αλλαγής, δηλαδή όταν μια αλλαγή με ελάχιστη προσπάθεια οδηγεί σε διαρκή και σημαντική βελτίωση.

5. Να αποφεύγουμε τις συμπτωματικές λύσεις.

Επίσης, μιλώντας για τον μανθάνοντα οργανισμό, συναντήσαμε τον όρο ‘οργανισμική μάθηση’. Αυτός σημαίνει ομαδική μάθηση ως διαδικασία ευθυγράμμισης και ανάπτυξης της ικανότητας μιας ομάδας να δημιουργήσει τα αποτελέσματα που τα μέλη της οραματίζονται. Εξάλλου, Ποιότητα Οργανισμικής Μάθησης είναι η συνισταμένη της σκέψης, των κοινών γνώσεων, των σχέσεων, των αλληλεπιδράσεων και της αφοσίωσης της ομάδας. Η ποιότητα μάθησης αποτελεί την πεμπτουσία τεσσάρων άλλων συντελεστών της απόδοσης ενός μανθάνοντα οργανισμού. Οι τέσσερις αυτοί συντελεστές απόδοσης για τον μανθάνοντα οργανισμό είναι οι εξής:

• Ποιότητα των Μέσων (άνθρωπος, δομές και λειτουργίες, πληροφορίες). Αφορά στην ποιότητα των ανθρώπων, της υποδομής, της πληροφορίας, των στρατηγικών και στην αποτελεσματικότητα των δομών και των διαδικασιών.

• Κοινό Όραμα/ Στόχοι. Αφορά στη δημιουργία χώρων εργασίας όπου οι άνθρωποι έχουν ενδιαφέρον γι’ αυτό που κάνουν, οι στόχοι είναι κοινοί, υπάρχει όραμα και υπηρετείται με αφοσίωση.

• Κατανόηση Πολυπλοκότητας/ Αλλαγών. Αφορά στην ικανότητα να σκεφτόμαστε συστημικά και όχι αναλυτικά, τμηματικά και αποσπασματικά.

• Συνεργασία. Αφορά στη δημιουργία ανοιχτού διαλόγου, ομαδικής μάθησης, ομαδοσυνεργατικών διαδικασιών. Οδηγεί στη συνειδητοποίηση ότι οι συγκρούσεις είναι μέρος του συστήματος μέσα στο οποίο όλα βρίσκουν τη θέση τους στη σύνθεση όλων των απόψεων και όχι στην επιβολή κάποιας πάνω στις άλλες.

Σχολιάζοντας τα πιο πάνω παρατηρούμε ότι η κατανόηση της πραγματικότητας, ως συστήματος και οργανωμένης πολυπλοκότητας, μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία αποτελεσματικού οράματος για την επίτευξη των κοινών στόχων. Η κοινή έρευνα και αναζήτηση δημιουργούν περισσότερο αντιπροσωπευτικά και ορθά μοντέλα συστημάτων. Η ομαδοσυνεργατική διαδικασία και η σύγκληση των αντιλήψεων δημιουργούν κοινό όραμα και στόχους και αντίστροφα. Τέλος, όλα αυτά εξαρτώνται άμεσα από την ποιότητα των μέσων.

Η εκπαίδευση στον Δυτικό Κόσμο ευνόησε τον διαχωρισμό σε βάρος της σύνδεσης, την ανάλυση σε βάρος της σύνθεσης. Σύνδεση και σύνθεση παραμένουν υπανάπτυκτες στην εκπαίδευση. Τόσο ο διαχωρισμός όσο και η σώρευση ασύνδετων πληροφοριών ευνοήθηκαν σε βάρος της οργάνωσης που συνδέει τις πληροφορίες σε ένα συνεκτικό σχήμα γνώσης. Ο τρόπος που μαθαίνουμε διαχωρίζει τα αντικείμενα μεταξύ τους, γι’ αυτό πρέπει να αντιληφθούμε αυτά που τα συνδέουν. Καθώς απομονώνει τα αντικείμενα από το φυσικό τους πλαίσιο και από το σύστημα  του οποίου αποτελούν μέρος, είναι αναγκαίο να εντάσσουμε μια επιμέρους πληροφορία στο πλαίσιο αναφοράς της και να την τοποθετούμε σε ένα οργανωμένο σύνολο/ σύστημα. Η γνώση δεν εξελίσσεται μόνο με τυποποίηση και αφαίρεση, αλλά κυρίως με την ένταξη και ολοκλήρωση των επιμέρους πληροφοριών στο πλαίσιό τους και στη σφαίρα του συνόλου του οποίου αποτελούν μέρος. Επομένως, η ανάπτυξη της ικανότητας για ένταξη των πληροφοριών σε ένα πλαίσιο και η σφαιρική θεώρησή τους καθίσταται εκπαιδευτικά αναγκαία. Η παιδεία, πέρα από τη μετάδοση καθαρών πληροφοριών και γνώσεων, πρέπει να καλλιεργήσει μια κουλτούρα, η οποία με την ευρύτητά της θα μας βοηθάει να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και τον Κόσμο και να ζήσουμε αρμονικά μέσα σε αυτόν. Η λεγόμενη κουλτούρα των συστημάτων ευνοεί τον ανοιχτό και ελεύθερο τρόπο σκέψης δίνοντας περισσότερη σημασία στις αλληλεπιδράσεις από ότι στα ίδια τα αντικείμενα. Η Αναλυτική Σκέψη, που απομονώνει και διαχωρίζει, πρέπει σήμερα να αντικατασταθεί από μια σκέψη που συνδέει και ολοκληρώνει, μια σκέψη που διαχειρίζεται την πολυπλοκότητα, δηλαδή από τη Συστημική Σκέψη.