1. Το Πλοίο του Neurath

Ο αυστριακός φιλόσοφος Otto Neurath εκφράζει επιγραμματικά τις απόψεις του για το θέμα ‘σύστημα’ με την αναλογία των ναυτικών που υποχρεούνται να επισκευάσουν το πλοίο τους στην ανοιχτή θάλασσα, χωρίς να μπορούν να το αποσυναρμολογήσουν σε ένα ναυπηγείο και να το ανακατασκευάσουν χρησιμοποιώντας τα καλύτερα στοιχεία του. Συγκεκριμένα αναφέρει:

«Είμαστε όπως οι ναυτικοί που στην ανοιχτή θάλασσα πρέπει να ανακατασκευάσουν το πλοίο τους αλλά ποτέ δεν μπορούν να ξεκινήσουν εκ νέου από τη βάση. Σε περίπτωση που αφαιρεθεί μια δοκός, πρέπει να τοποθετηθεί αμέσως καινούρια και γι’ αυτό το υπόλοιπο πλοίο χρησιμοποιείται ως στήριγμα. Με αυτό τον τρόπο, με τη χρήση των παλιών δοκών και του ξύλου, το πλοίο μπορεί να διαμορφωθεί εντελώς εκ νέου, αλλά μόνο με βαθμιαία ανακατασκευή. Οποιοδήποτε μέρος μπορεί να αντικατασταθεί, με την προϋπόθεση ότι υπάρχει αρκετό από το υπόλοιπο στο οποίο να στηριχθεί».

Σε σύγχρονη γλώσσα, η μεταφορά του πλοίου του Neurath είναι παράδειγμα αυτο-καταλυτικού συστήματος. Ένα ανοιχτό σύστημα είναι αυτο-καταλυτικό, αν οι συνιστώσες του μπορούν να δράσουν ως καταλύτες στις αντιδράσεις που χρειάζονται για να διατηρήσουν και ανακατασκευάσουν το σύστημα.

Όταν το πλοίο έχει γίνει πια διαστημόπλοιο στη σύγχρονη εποχή, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, και δεν υπάρχει λιμάνι, δεν υπάρχει αντίστοιχα διαστημικός σταθμός, δεν υπάρχει το ‘πού να σταθούμε’, δηλαδή Αρχιμήδειο σημείο, τότε πράγματι το εγχείρημα είναι πάρα πολύ δύσκολο. Το όλο σύστημα πρέπει να είναι ανοιχτό και αυτο-καταλυτικό, να αυτο-διατηρείται, να αυτο-επισκευάζεται και γενικά να αυτο-ρυθμίζεται και αυτο-οργανώνεται.

Πρέπει να αναδομήσουμε την Ελλάδα ενώ βρίσκεται στην ανοιχτή θάλασσα και ταξιδεύει και δεν υπάρχει τώρα δυνατότητα να μπει σε λιμάνι. Όμως, εκτός του ότι η Ελλάδα είναι από μόνη της ένα σύστημα, είναι συγχρόνως μέρος, υποσύστημα, της ΕΕ και συγχρόνως υποσύστημα του ‘Global Village’. Τα πράγματα είναι υπερβολικά πολύπλοκα σήμερα για να αφήνονται σε απληροφόρητους περί την τέχνη της διακυβέρνησης, όπως τη λέει ο Πλάτων, από όπου ο Wiener εμπνεύστηκε την Κυβερνητική, ή σε φορείς στενού τοπικιστικού και αναχρονιστικού πνεύματος. Όλοι όσοι, με κάποιο τρόπο, έχουν λόγο στην διακυβέρνηση πρέπει να γνωρίζουν αυτές τις σύγχρονες απόψεις.

Για να λειτουργήσουν οι μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνει ακριβής διαπίστωση της ‘νυν κατάστασης’, σχεδιασμός της ‘νέας κατάστασης’ και του δρόμου που πρέπει να ακολουθηθεί για να μεταβούμε από την νυν στη νέα κατάσταση. Απαιτείται δηλαδή μια βηματική αλληλουχία που με τρόπο συνεπή για το σύστημα να μας οδηγεί στην επιθυμητή κατάσταση. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να συμβαίνει, οπότε μάλλον είμαστε πιο κοντά στο να γίνουν τα πράγματα χειρότερα παρά καλύτερα –αυξάνει ο κίνδυνος καταστροφής του συστήματος, εκτός αν κάποιοι επιθυμούν κάτι τέτοιο. Αλλιώς οφείλουν να παρουσιάσουν το ακριβές σχέδιο αυτής της αλλαγής. Τι πρέπει να κάνουμε και γιατί; Βάσει ποιού σχεδίου, με ποιο στόχο, με ποιο τρόπο; Η νέα κατάσταση και η αντίστοιχη δράση είναι αποτελεσματικές; Από πού προκύπτει κάτι τέτοιο; Το ερώτημα είναι ‘τι κάνει το σύστημα’, δαπανά πόρους για να πετύχει τι; Πετυχαίνει αυτό που στοχεύει; Αν όχι, τότε χρειάζονται συνεπείς και τακτικές διορθωτικές κινήσεις, αλλιώς το πλοίο βουλιάζει.

Το πλοίο του Neurath αρμενίζει και επισκευάζεται εν πλω. Άλλοτε του αλλάζουν ένα δοκάρι που σάπισε, άλλοτε ένα άλλο εξάρτημα, άλλοτε χρησιμοποιούν τα παλιά υλικά, άλλοτε ξύλα παρασυρμένα από τα νερά και πάει λέγοντας. Τελικά, με τη βαθμιαία αλλαγή, το πλοίο καταλήγει να έχει ολόκληρο αλλάξει εν πλω και τίποτα δεν παρέμεινε από το αρχικό. Αυτό σχετίζεται και με το ανθρώπινο σύστημα. Έτσι, εν πλω κατά κάποιο τρόπο, ενώ ακολουθούμε τη ρότα της ζωής μας, το ενσυνείδητο τμήμα του εαυτού μας μπορεί να μελετήσει όχι μόνο τον ίδιο του τον εαυτό, αλλά και το ασυνείδητο, και τούτο διότι η ολότητα δεν είναι άκαμπτα ομοιογενής, αποτελείται από αρθρωτά τμήματα που αυτο-ρυθμίζονται: αυτή η ανάσταση του ανθρώπου, ο θάνατος του παλιού εν ζωή και η γέννηση του νέου. 

2. Το Πλοίο του Θησέα

Ας πάρουμε τώρα έναν άλλο δρόμο, περισσότερο κλασικό.

«Τα μεν παλαιά των ξύλων υφαιρούντες, άλλα δ’ εμβάλλοντες ισχυρά και συμπηγνύντες ούτως, ώστε και τοις φιλοσόφοις εις τον αυξόμενον λόγον αμφιδοξούμενον παράδειγμα το πλοίον είναι, των μεν ως το αυτό, των δ’ ως ου το αυτό διαμένοι λεγόντων». Πλούταρχος

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Πλούταρχο, όταν ο Θησέας και οι νέοι της Αθήνας επέστρεψαν από την Κρήτη, όπου αντιμετώπισαν τον Μινώταυρο, η θαυμαστή τριακόντορος του ταξιδιού τοποθετήθηκε από τους Αθηναίους σε περίοπτη θέση ως λατρευτικό σύμβολο και συντηρήθηκε μέχρι τα χρόνια του Δημητρίου Φαληρέως. Λόγω της ξύλινης όμως δομής της, αρκετά τμήματα -τα παλιά ξύλα που σάπισαν- χρειάσθηκε κατά καιρούς να αντικατασταθούν με καινούρια, έτσι ώστε κατά τα χρόνια του Φαληρέως μέγα τμήμα ή και όλο το σκαρί να έχει πλήρως αντικατασταθεί. Με όλα αυτά, από τότε οι φιλόσοφοι άρχισαν να διαφωνούν σχετικά με την υπόσταση του αντικειμένου: η μία πλευρά υποστήριζε ότι το πλοίο παρέμενε το ίδιο, ενώ η άλλη ότι δεν είναι το ίδιο.

Το φιλοσοφικό ερώτημα που προκύπτει, και απασχόλησε από τον Ηράκλειτο, τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα μέχρι τον Λοκ και τον Χομπς, είναι, αν και κατά πόσον το πλοίο αυτό στην τελική του μορφή συνεχίζει να είναι το πλοίο του Θησέα. Ο Χομπς, επεκτείνοντας το σκεπτικό από το αρχικό ‘παράδοξο του Θησέα’, θέτει νέο προβληματισμό, αναρωτώμενος: τι θα γινόταν, αν μετά την αντικατάσταση, όλα τα παλιά κομμάτια που είχαν αφαιρεθεί συγκεντρώνονταν και επανατοποθετούνταν ώστε να ξαναδημιουργήσουν το αρχικό σκαρί; Τότε ποιο από τα δύο πλοία ήταν τελικά αυτό του Θησέα; 

Το ‘παράδοξο του Θησέα’ είναι φιλοσοφικό πρόβλημα, που σε στενό πλαίσιο θέτει το ερώτημα: είναι το ίδιο πλοίο αν αφαιρούμε τα παλιά ξύλα και τα αντικαθιστούμε με άλλα ισχυρά; Σε ευρύτερο όμως πλαίσιο το ερώτημα γενικεύεται: αν σε ένα αντικείμενο αντικατασταθούν όλα τα μέρη του, το αντικείμενο παραμένει το ίδιο;

Ως απάντηση, ο Ηράκλειτος εισάγει την έννοια της ένα προς ένα ποσοτικής/ αριθμητικής αντιστοιχίας, που αν υφίσταται εξασφαλίζει την ταυτότητα. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι υπάρχουν τέσσερις αιτίες που χαρακτηρίζουν ένα αντικείμενο, το υλικό, η μορφή, η χρήση και ο σκοπός. Σήμερα υπάρχει η έννοια του ‘κρίσιμου στοιχείου’, δηλαδή ότι εκείνο που αλλοιώνει την ταυτότητα του οποιουδήποτε αντικειμένου είναι η απώλεια του ‘κρίσιμου στοιχείου’: αν αυτό συνεχίζει να υπάρχει, τότε το αντικείμενο παραμένει το ίδιο, αν αντικατασταθεί, τότε αλλάζει. Βέβαια το ερώτημα απλώς μετατίθεται: ποιο είναι κάθε φορά το συγκεκριμένο κρίσιμο στοιχείο; Ανεξάρτητα από αυτό, τα πλοία του Neurath και του Θησέα δείχνουν την ενότητα, αλλά και το προχώρημα, της ανθρώπινης σκέψης.