Στην αμέσως προηγούμενη ανάρτηση [24/4] αναφέρθηκα στο Παγκόσμιο Χωριό (Global Village). Στη σημερινή αναφέρομαι στον λεγόμενο Παγκόσμιο Εγκέφαλο (Global Brain). Η κοινωνία μπορεί να θεωρηθεί ως πολυκύτταρος οργανισμός, με τα πρόσωπα στον ρόλο των κυττάρων. Το δίκτυο των διαύλων επικοινωνίας, που συνδέει τα πρόσωπα, παίζει τότε τον ρόλο του νευρικού συστήματος γι’ αυτό τον υπερ-οργανισμό/ υπερ-σύστημα, δηλαδή συνιστά ένα Παγκόσμιο Εγκέφαλο.

 Αυτή είναι παλιά ιδέα, που χρονολογείται τουλάχιστον από τους αρχαίους Έλληνες, ότι δηλαδή όλη η ανθρώπινη κοινωνία μπορεί να θεωρηθεί ως ένας και μόνο οργανισμός. Πολλοί μελετητές σημειώνουν την ομοιότητα μεταξύ των ρόλων που παίζουν αφενός διάφορες οργανώσεις στην κοινωνία και αφετέρου των λειτουργιών των οργάνων, συστημάτων και κυκλωμάτων στο σώμα. Για παράδειγμα, οι βιομηχανικές μονάδες εξάγουν ενέργεια και οικοδομικά υλικά από πρώτες ύλες, όπως ακριβώς το πεπτικό σύστημα. Οι δρόμοι, οι σιδηρόδρομοι και τα ποτάμια μετακινούν αυτά τα προϊόντα από το ένα μέρος του συστήματος σε κάποιο άλλο, όπως ακριβώς οι αρτηρίες και οι φλέβες. Οι χώροι απόρριψης απορριμμάτων και το αποχετευτικό δίκτυο συλλέγουν τα άχρηστα προϊόντα, όπως ακριβώς το κόλον και η ουροδόχος κύστη. Ο στρατός και η αστυνομία προστατεύουν την κοινωνία κατά των εισβολέων και των κακοποιών στοιχείων, όπως ακριβώς κάνει το ανοσοποιητικό σύστημα κτλ.  

 Τέτοιες, αρχικά ασαφείς, αναλογίες γίνονται πιο συγκεκριμένες καθώς αυξάνει η κατανόηση των οργανισμών. Οι έννοιες της Συστημικής παρέχουν καλό πλαίσιο εγκαθίδρυσης μιας ακριβούς αντιστοιχίας μεταξύ οργανισμικών και κοινωνικών λειτουργιών. Το γεγονός ότι σύνθετοι οργανισμοί, όπως το σώμα μας, χτίζονται από ξεχωριστά κύτταρα, οδηγεί στην έννοια του υπερ-οργανισμού. Αν τα κύτταρα συναθροίζονται για να δημιουργήσουν έναν πολυκύτταρο οργανισμό, τότε οι οργανισμοί ίσως συναθροιστούν για να σχηματίσουν έναν οργανισμό των οργανισμών: έναν υπερ-οργανισμό/ υπερ-σύστημα. Οι βιολόγοι συμφωνούν ότι οι αποικίες κοινωνικών εντόμων, όπως οι φωλιές των μυρμηγκιών, των μελισσών ή των τερμιτών, δεν έχουν νόημα εκτός εάν θεωρηθεί ότι λειτουργούν για την επιβίωση της αποικίας, της ολότητας. 

 Οι άνθρωποι ως άτομα μπορεί να φαίνονται παρόμοιοι με τα κύτταρα ενός κοινωνικού υπερ-οργανισμού, ωστόσο παραμένουν πολύ πιο ανεξάρτητοι από τα μυρμήγκια, τις μέλισσες ή τα κύτταρα. Αυτό γίνεται εντελώς ξεκάθαρο εάν κοιτάξουμε τον ανταγωνισμό, τις αντιδικίες και παρεξηγήσεις μεταξύ των ατόμων και των ομάδων. Έτσι, η ανθρώπινη κοινωνία είναι ακόμα ένα επαμφοτερίζον σύστημα, που ισορροπεί μεταξύ του ατομικού εγωισμού/ αυτοεπιβεβαίωσης και της συλλογικής υπευθυνότητας/ αυτοϋπέρβασης. Με αυτή την έννοια, μπορεί να μοιάζει πολύ περισσότερο με οργανισμούς όπως οι σπόγγοι, των οποίων τα κύτταρα μπορούν να ζήσουν ατομικά όπως επίσης και συλλογικά, παρά με ένα πραγματικά πολυκύτταρο οργανισμό. Ωστόσο, φαίνεται ότι υπάρχει μια συνεχής τάση προς την ατομική και τη συλλογική ολοκλήρωση. Καθώς τα τεχνολογικά και κοινωνικά συστήματα αναπτύσσονται με πιο πυκνό ιστό αλληλεπιδράσεων, υπερβαίνοντας τα παλιά όρια μεταξύ χωρών και πολιτισμών, ο κοινωνικός υπερ-οργανισμός φαίνεται να αλλάζει από απλή αναλογία και μεταφορά σε πραγματικότητα. Αν και πολλοί άνθρωποι τείνουν να δουν τη φιλοσοφία του υπερ-οργανισμού ως ολοκληρωτική ή κολεκτιβιστική ιδεολογία, το αντίθετο είναι αλήθεια: μεγαλύτερη ολοκλήρωση οδηγεί στην αύξηση της ατομικής ελευθερίας και της ποικιλομορφίας.  

 Πρόσφατα, η τεχνολογική επανάσταση παρήγαγε ένα παγκόσμιο δίκτυο επικοινωνίας, το οποίο μπορεί να ειδωθεί ως νευρικό σύστημα γι’ αυτό το πλανητικό ον. Καθώς το δίκτυο υπολογιστών γίνεται πιο ευφυές, μοιάζει περισσότερο ως παγκόσμιος εγκέφαλος ή υπερ-εγκέφαλος, με δυνατότητες που ξεπερνούν κατά πολύ αυτές των ξεχωριστών ατόμων. Αυτό είναι μέρος μιας εξελικτικής μετάβασης σε υψηλότερο επίπεδο πολυπλοκότητας. Ένα ερώτημα που παραμένει είναι εάν αυτή η μετάβαση οδηγεί στην ολοκλήρωση όλης της ανθρωπότητας, παράγοντας ένα ανθρώπινο ‘υπερ-ον’, ή απλά βελτιώνει τις δυνατότητες των ατόμων, παράγοντας έτσι πληθώρα ‘μετα-όντων’, σε σχέση με τη σημερινή κατάσταση.

Μετά από αυτή τη μικρή εισαγωγή στην έννοια του κοινωνικού υπερ-οργανισμού/ υπερ-συστήματος και του Παγκόσμιου Εγκέφαλου, ας δούμε μερικές διευκρινίσεις:

Τι Είναι ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος: Παγκόσμιος Εγκέφαλος είναι το όνομα που δίνεται στο αναδυόμενο ευφυές δίκτυο το οποίο σχηματίζεται, αφενός, από όλους τους ανθρώπους αυτού του πλανήτη και, αφετέρου, από τους υπολογιστές και τους συνδέσμους επικοινωνίας τους, που συνδέουν όλα αυτά σε ένα σύστημα. Όπως ένας πραγματικός εγκέφαλος, αυτό το δίκτυο είναι πολυσύνθετο, αυτο-οργανωνόμενο σύστημα που επεξεργάζεται πληροφορία, παίρνει αποφάσεις, λύνει προβλήματα, μαθαίνει τις νέες συνδέσεις και ανακαλύπτει νέες ιδέες. Παίζει τον ρόλο ενός συλλογικού νευρικού συστήματος για το σύνολο της ανθρωπότητας. Κανένας άνθρωπος, οργανισμός ή υπολογιστής δεν ελέγχει αυτό το σύστημα, αφού οι διαδικασίες ‘σκέψης’ του διαχέονται σε όλες τις συνιστώσες του. 

Τι Είναι ο Παγκόσμιος Υπερ-οργανισμός/ Υπερ-σύστημα: Το σχήμα της αναλογίας/ γλωσσικής μεταφοράς του δικτύου πληροφορίας ως Παγκόσμιου Εγκέφαλου μπορεί να επεκταθεί στο κοινωνικό σύνολο ως παγκόσμιος οργανισμός. Αν οι διαδικασίες πληροφορίας στο δίκτυο συνιστούν τον ‘νου’ αυτού του συστήματος, όλοι οι άνθρωποι μαζί με τα τεχνουργήματά τους σχηματίζουν το ‘σώμα’ του. Εφόσον τα άτομα από μόνα τους είναι οργανισμοί, αυτό το σύστημα που τους περιλαμβάνει είναι σύστημα που συνίσταται από οργανισμούς, δηλαδή ένας υπερ-οργανισμός. Αυτός ο υπερ-οργανισμός όχι μόνο έχει νευρικό σύστημα για να επεξεργάζεται την πληροφορία, αλλά και μεταβολισμό για να επεξεργάζεται την ύλη και την ενέργεια: πόροι όπως μεταλλεύματα, νερό, πετρέλαιο μετατρέπονται μέσω διαφόρων βιομηχανικών διαδικασιών σε εξειδικευμένα αγαθά και υπηρεσίες, μεταφέρονται στο μέρος όπου χρειάζονται, χρησιμοποιούνται και τελικά ανακυκλώνονται ή απορρίπτονται ως κατάλοιπα.

Με Ποια Άλλα Ονόματα Είναι Γνωστός ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος: Διάφοροι άνθρωποι πρότειναν πολλά διαφορετικά ονόματα για την έννοια ενός γνωστικού συστήματος σε πλανητικό επίπεδο: πλανητικός εγκέφαλος, εγκέφαλος του κόσμου, παγκόσμιος νους, νοόσφαιρα, κοινωνικός εγκέφαλος και υπερ-εγκέφαλος είναι κάποια από τα σχεδόν ισοδύναμα συνώνυμα. Για τον παγκόσμιο υπερ-οργανισμό υπάρχουν κάποιοι ισοδύναμοι όροι όπως μετα-άνθρωπος, cybion, υπερ-ον και κοινωνικός οργανισμός. 

Ποιος Πρωτο-χρησιμοποίησε την Ιδέα του Παγκόσμιου Εγκέφαλου: Ήδη από τους αρχαίους Έλληνες και τον Μεσαίωνα υπάρχουν απλοϊκές αναλογίες μεταξύ του κοινωνικού συστήματος και του σώματος, αλλά ο Teilhard de Chardin είναι μάλλον ο πρώτος που εστιάζει στη νοητική οργάνωση αυτού του κοινωνικού οργανισμού, την οποία αποκαλεί νοόσφαιρα. Την ίδια περίπου εποχή ο H. G. Wells προτείνει την έννοια του ‘εγκέφαλου του κόσμου’ ως ενοποιημένο σύστημα γνώσης προσβάσιμο σε όλους. Ο όρος Παγκόσμιος Εγκέφαλος πρωτο-χρησιμοποιείται το 1983 από τον P. Russell. Οι πρώτοι που κάνουν τη σύνδεση μεταξύ αυτής της έννοιας και του Διαδικτύου είναι οι G. Mayer-Kress και J. de Rosnay. Οι F. Heylighen, J. Bollen και B. Goertzel είναι οι πρώτοι ερευνητές, οι οποίοι προτείνουν συγκεκριμένες μεθόδους, που μπορούν να μετατρέψουν το Διαδίκτυο σε ευφυές δίκτυο όπως ο εγκέφαλος.         

Είναι ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος Υψηλότερο Επίπεδο Εξέλιξης: Αν και η αναλογία μεταξύ οργανισμού και κοινωνίας μπορεί να εφαρμοστεί ακόμα και σε πρωτόγονες κοινωνίες, εφαρμόζεται καλύτερα καθώς αναπτύσσεται η τεχνολογία. Καθώς οι μεταφορές και η επικοινωνία γίνονται πιο αποτελεσματικές, διαφορετικά μέρη της παγκόσμιας κοινωνίας γίνονται περισσότερο αλληλεξαρτημένα. Την ίδια στιγμή, η ποικιλία ιδεών, εξειδικεύσεων και τοπικών πολιτισμών αυξάνεται. Αυτή η ταυτόχρονη ολοκλήρωση και διαφοροποίηση (διαφοροποιημένη ολότητα/ ενότητα) δημιουργεί ένα αυξανόμενα συνεκτικό σύστημα, που λειτουργεί σε πολύ υψηλότερο επίπεδο πολυπλοκότητας. Η ανάδυση ενός τέτοιου υψηλότερης τάξης συστήματος μπορεί να αποκληθεί ‘μετάβαση σε μετα-σύστημα’, έννοια που εισήγαγε ο V. Turchin. Παραδείγματα μεταβάσεων σε μετα-σύστημα είναι η προέλευση της ζωής και η ανάπτυξη πολυκύτταρων οργανισμών από μονοκύτταρους. Η εμφάνιση ενός Παγκόσμιου Εγκέφαλου, που λειτουργεί σε πολύ υψηλότερο επίπεδο ευφυΐας από ότι οι ανθρώπινες συνιστώσες του, συνιστά ένα πρώτο παράδειγμα μιας τέτοιας μετάβασης σε μετα-σύστημα.    

Ποιες Τεχνολογίες Έχουν Αναπτυχθεί Σχετικά με τον Παγκόσμιο Εγκέφαλο: Το να λειτουργήσει το παγκόσμιο δίκτυο πληροφορίας πραγματικά σε υψηλότερο επίπεδο ευφυΐας, έναντι του απλά να αποθηκεύει και μεταβιβάζει δεδομένα, χρειάζονται οι Νέες Τεχνολογίες. Αυτές οι τεχνολογίες εμπνέονται από την κατανόησή μας του πώς δουλεύει ο ανθρώπινος εγκέφαλος: πώς κάνει συσχετισμούς, σκέπτεται, παίρνει αποφάσεις κτλ. Την ίδια στιγμή, αυτές οι τεχνολογίες πρέπει να συμπεριλάβουν το ότι η πληροφορία σε αυτό το δίκτυο δεν ελέγχεται κεντρικά, αλλά κατανέμεται σε εκατομμύρια ανθρώπους και αρχεία, με δισεκατομμύρια αλληλοσυνδέσεις. Έτσι, οι γνωστικές διαδικασίες στο επίπεδο του Παγκόσμιου Εγκέφαλου πρέπει να επιτρέψουνε σε όλη αυτή τη χαοτική και ετερογενή πληροφορία να αλληλεπιδράσει με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορέσουν να εμφανιστούν συλλογικά πρότυπα. Κάποιες από τις πιο παραδοσιακές τεχνολογίες περιλαμβάνουν διάφορες μεθόδους ανάκτησης πληροφορίας που βασίζονται σε λέξεις-κλειδιά. Άλλες μπορούν να χρησιμοποιήσουν τεχνικές που προέρχονται από την τεχνητή νοημοσύνη, όπως πράκτορες λογισμικού, νευρωνικά δίκτυα ή ανεύρεση δεδομένων. Κάποιες άλλες, όπως το συλλογικό φιλτράρισμα ή η ομαδοποίηση, βελτιώνουν τη συλλογική επίλυση προβλήματος.   

Έχει ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος τους Δικούς του Σκοπούς και Αξίες: Ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος δεν είναι αυτόνομη οντότητα, αλλά σύστημα που αναδύεται από τη γνώση, τις πράξεις και προτιμήσεις όλων των ανθρώπων. Έτσι, οι συνολικοί στόχοι και αξίες που καθοδηγούν τις αποφάσεις του Παγκόσμιου Εγκέφαλου είναι εκείνοι της ανθρωπότητας. Η απλούστερη αναλογία είναι αυτή της αγοράς. Ο συνολικός στόχος της αγοράς είναι να ικανοποιήσει τη ζήτηση και η ζήτηση είναι απλά μια λέξη για αυτό που επιθυμεί συλλογικά ο πληθυσμός.  Έτσι, αν ο πληθυσμός θέλει να ελαττώσει τη ρύπανση, τότε ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος θα οδηγήσει τους ανθρώπους να προτιμήσουν μη ρυπογόνα αγαθά ή υπηρεσίες. Ωστόσο, έχοντας πολύ μεγαλύτερες ‘δυνατότητες εγκεφάλου’ από ότι ένα άτομο, ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος όχι μόνο θα προσπαθήσει να συνειδητοποιήσει τους στόχους στους οποίους συμφωνεί η πλειοψηφία, αλλά οι μυριάδες των εξατομικευμένων στόχων καθενός από τους χρήστες του. Αν κάποιος θέλει κάτι συγκεκριμένο, ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος θα προσπαθήσει να το κάνει αυτό περισσότερο προσιτό σε αυτόν, ενώ συγχρόνως θα κάνει κάτι άλλο για κάποιον που θέλει πράγματι αυτό το κάτι άλλο. Έτσι, το σύστημα αξιών του Παγκόσμιου Εγκέφαλου είναι πολύ πιο σύνθετο από του οποιουδήποτε ατόμου.   

Θα Γίνει ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος Συνειδητός: Το συναίσθημα μπορεί να θεωρηθεί ως κατώτερο επίπεδο εγρήγορσης ή συνειδητότητας αυτού που συμβαίνει στο περιβάλλον ενός συστήματος. Με αυτή την έννοια, ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος έχει συνείδηση όλων των σημαντικών γεγονότων που επηρεάζουν τους στόχους του. Ένα υψηλότερο επίπεδο συνειδητότητας, η αυτο-συνείδηση, απαιτεί ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος να μπορεί να αναστοχάζεται πάνω στη δική του λειτουργία. Ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος, με την ευρύτερη έννοια της παγκόσμιας κοινότητας, σιγά-σιγά συνειδητοποιεί τον εαυτό του. Ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος, με τη στενή έννοια ως σύστημα αλγορίθμων που αποσκοπεί στο να κάνει τον ιστό πιο ευφυή, επί του παρόντος δεν περιλαμβάνει ικανότητα αυτο-απεικόνισης. Ωστόσο, δεν υπάρχει κάτι που να εμποδίζει την πραγμάτωση μιας τέτοιας δυνατότητας.  Έχουν ήδη φτιαχτεί απλά συστήματα τεχνητής νοημοσύνης ικανά για αναστοχασμό. Το πρόβλημα είναι ότι, αν επιθυμούμε να δώσουμε στον ‘στενό’ Παγκόσμιο Εγκέφαλο μια τέτοια ικανότητα αυτο-βελτίωσης, πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι αυτή δεν θα του επιτρέψει να αναπτυχθεί με τρόπο που δεν θέλουμε. Αλλά για να το επιτύχουμε αυτό, εμείς, δηλαδή ο Παγκόσμιος Εγκέφαλος με την ευρύτερη έννοια, πρέπει να γίνουμε πιο συνειδητοί σχετικά με τους κινδύνους και τις ευκαιρίες που εμπεριέχονται σε αυτό το εγχείρημα.