Ι

Ο βασιλιάς Ερρίκος Β΄ βασιλεύει στη Μεσαιωνική Αγγλία τον 12^ο αιώνα, παλεύοντας καθημερινά με πολιτικές ίντριγκες και διαμάχες, περνώντας τον καιρό του με όμορφες γυναίκες, ποτό και δόλια σχέδια. Σταθερός σύντροφός του σε όλα αυτά είναι ο στενός του φίλος Θωμάς Μπέκετ. Ο βασιλιάς, γοητευμένος από την προσωπικότητα του Θωμά, τον διορίζει καγκελάριο. Ο Θωμάς φαίνεται εξαιρετικά άξιος στη διοίκηση και στο πεδίο της μάχης. Όταν χηρεύει ο θρόνος της Καντερβουρίας ο βασιλιάς, λογαριάζοντας ότι θα του μείνει πειθήνιος, και με την ελπίδα να θέσει την Εκκλησία υπό τον έλεγχο του, τον διορίζει και αρχιεπίσκοπο. Άλλη όμως είναι η πορεία του Θωμά, παραιτείται από την καγκελαρία και αγωνίζεται για τα δικαιώματα του λαού και της Εκκλησίας. Ο Μπέκετ βιώνει πρώτη φορά στη ζωή του την εκτίμηση και τη λατρεία στο πρόσωπό του. Η αφοσίωσή του στον λαό και την Εκκλησία τελικά γίνεται η αφορμή να ανακαλύψει ο βασιλιάς πως ο Μπέκετ, αν και φίλος του, αγαπά περισσότερο τις επιταγές που νιώθει πως ο Θεός του φανερώνει παρά αυτές του βασιλιά. Αυτό αποβαίνει μοιραίο για τη σχέση τους και επέρχεται η ρήξη. Έτσι αρχίζει μια διαμάχη, η οποία συνεχίζεται με την αυτοεξορία του Θωμά στη Γαλλία, και στο τέλος με μια επιφανειακή συνδιαλλαγή, την επιστροφή του τον Δεκέμβρη του 1170.

ΙΙ

Ο αρχιεπίσκοπος Θωμάς Μπέκετ, λοιπόν, για να μην αφήσει ορφανό το ποίμνιό του στη βίαιη κοσμική εξουσία του βασιλιά και των φεουδαρχών, επιστρέφει στην Αγγλία ύστερα από εφτά χρόνια αυτοεξορίας/ αποτραβήγματος, αποφασισμένος να αντιμετωπίσει ακόμα και μαρτυρικό θάνατο. Η μάχη με τη συνείδησή του, οι τροπικότητες του ψυχισμού του παίρνουν τη μορφή τεσσάρων Πειρασμών. Στην ψυχική του προετοιμασία, έχει να δοκιμαστεί αρχικά από τρεις κοσμικούς Πειρασμούς: Της ανέμελης αισθησιακής ζωής, της εξουσίας που συνεπάγεται υποταγή του λαού και της Εκκλησίας στον βασιλιά και της εξουσίας με προϋπόθεση να συμμαχήσει με τους φεουδάρχες για να προδώσουν μαζί τον βασιλιά. Απροσδόκητα, εμφανίζεται και τέταρτος Πειρασμός. Είναι ο ‘άλλος εαυτός’ του Θωμά, και τον παρακινεί να επιδιώξει με κάθε τρόπο το πιθανό μαρτύριο, δηλαδή την εξασφάλιση όχι τόσο της μεταθανάτιας κοσμικής δόξας όσο του επουράνιου μεγαλείου. Εκείνο που βοηθάει τον Θωμά να νικήσει και αυτό τον Πειρασμό, είναι η φωνή λαού των απλών γυναικών της Καντερβουρίας: Κατάστρεψε τον εαυτό σου και χαθήκαμε! Τότε η φωνή του Θωμά αντηχεί με σωφροσύνη:

Ο τελευταίος πειρασμός είναι η πιο μεγάλη προδοσία:

Να κάνεις το σωστό για τη στραβή αιτία.

Δεν περνάει μήνας από την επιστροφή του και τέσσερις μέρες μετά τα Χριστούγεννα, στις 29 Δεκέμβρη 1170, ο Θωμάς αντικρίζει τους τέσσερις βασιλικούς ιππότες, που τον σκοτώνουν μέσα στην ίδια του την εκκλησία/ καθεδρικό ναό, και που δεν είναι παρά εκφάνσεις της κοσμικής εξουσίας. Ο Μπέκετ στα μάτια του λαού παίρνει τον τίτλο του χριστιανού μάρτυρα και άγιου.

ΙΙΙ

Η ίντριγκα και η καταστροφή που φέρνει η απληστία, ο φανατισμός και η μεγαλομανία είναι το θέμα αυτής της πράξης, θέμα αρχετυπικό, διαχρονικό και πάντα επίκαιρο, αναλλοίωτο στο πέρασμα του χρόνου, καυστικό σχόλιο στις σχέσεις των ανθρώπων της εξουσίας, τη φιλία, το ιδεολογικό μίσος, την πίστη στα ιδανικά, τον ορθολογισμό, τη συγχώρεση, γεμάτο ψυχολογική ένταση και ανατροπές. Ο βασιλιάς και ο Μπέκετ αποδίδουν στο μέγιστο τις ανθρώπινες ιδιότητες, από τις πιο πεζές/ ποταπές έως τις πιο πνευματικές/ ιδεαλιστικές. Ο πλούτος των ανθρώπινων συναισθημάτων εναλλάσσεται στην προσωπικότητά τους, που από αγνή φιλία, εσωτερικές συγκρούσεις και διλήμματα μετατρέπεται σε μετωπική σύγκρουση και αγεφύρωτη έχθρα. Καυτηριάζονται ανάμεσα σε άλλα: Η διαφθορά της εξουσίας, οι δολιότητα και η πανουργία της διπλωματίας, ο αντιπερισπασμός και η δημιουργία εντυπώσεων στα πολεμικά μέτωπα και ο ρόλος της Εκκλησίας, που προσδένεται στο άρμα του κράτους, με σκοπό την αύξηση της επιρροής και την άμεση παρέμβαση σε κοινωνικά, λαϊκά ζητήματα. Ο Μπέκετ παίρνει τον ρόλο που του ανατέθηκε ως αρχιεπίσκοπου, πολύ πιο σοβαρά από τον ρόλο του ως Καγκελάριου. Αντιλαμβάνεται, με νηφαλιότητα και ψυχραιμία, τις δυσκολίες του εγχειρήματός του, απόλυτα αφοσιωμένος στο έργο του έως το τραγικό τέλος. Θέματα πίστης, αλτρουισμού και αλληλεγγύης, προσεγγίζονται υπό το πρίσμα της αμφισβήτησης της ηθικής συνείδησης. Άλλωστε, ως έρμαιο συμμαχιών για τη νομή της εξουσίας και διατήρησης οικονομικών συμφερόντων, το ‘κοσμικό κράτος της Εκκλησίας’ προχωρεί σε παράλληλους δρόμους με τη διεφθαρμένη ‘πολιτική ισορροπιών’ του βασιλιά και οι δυο σε βάρος του λαού. Ο Μπέκετ εκφράζει την αυτοκριτική στάση και φυσικά με το τέλος του την επιδιωκόμενη κάθαρση.

ΙV

Αυτά στο εξωτερικό/ ιστορικό επίπεδο. Η πράξη όμως εκτυλίσσεται και σε δεύτερο επίπεδο, εσωτερικό, είναι η μάχη με το αξεχώριστο κακό, ο αγώνας του ανθρώπου με την περηφάνια του για να καθαριστεί από την περηφάνια του, για να χάσει τη θέλησή του μέσα στο θέλημα του Θεού, για να μην επιθυμεί τίποτα πια για τον εαυτό του ούτε καν τη δόξα του μάρτυρα. Τα πάθη του Θωμά δεν απλώνονται τόσο στον κλήρο και την Εκκλησία όσο στον λαό, αυτόν που αντιπροσωπεύουν οι ταπεινές γυναίκες της Καντερβουρίας. Αυτός αποτελεί το ζωντανό σώμα που πάσχει σε αυτή την πάλη με το πονηρό, που πάσχει σωματικά. Η αίσθηση του επικείμενου φονικού παίρνει τέτοιο υλικό βάρος που γίνεται σωματικός βιασμός:

Είμαι κουρελιασμένη, δαμασμένη, βιασμένη

Κυβερνημένη από τις ζωώδεις δυνάμεις του πνεύματος

Κυριευμένη από την ασέλγεια της αυτοκαταστροφής.

Το κακό, η Σκιά, δεν είναι μόνο ιδιωτική υπόθεση, αλλά και συλλογική, απλώνεται σε όλο τον κόσμο, ο κόσμος ολάκερος είναι βρωμερός και όλοι πληρώνουν:

Για το κάθε δεινό, την κάθε ιεροσυλία

Το κακούργημα, το άδικο, την καταπίεση, την αδιαφορία

Την εκμετάλλευση, την κόψη του τσεκουριού, σεις κι εσείς

Κι εσείς πρέπει να πληρώσετε. Το ίδιο κι εσείς.               

Έτσι στον μάρτυρα Θωμά συστοιχεί και ανταποκρίνεται, πάσχοντας με το σώμα του, ο μάρτυρας λαός κι έτσι τελικά η πράξη λειτουργεί πάνω τους εξωτερικά και εσωτερικά. Αυτές οι σκέψεις οδηγούν σε μιαν από τις κορυφώσεις του άλλου δράματος, πολιτικού και ανθρώπινου: Στον Βίο του Γαλιλαίου του Μπρεχτ. Έχοντας απαρνηθεί, για να σώσει τη ζωή του και να ολοκληρώσει το έργο του, μπροστά στην Ιερά Εξέταση, αυτό που είναι βέβαιος πως αποτελεί τον θεμελιακό φυσικό νόμο, ο Γαλιλαίος ακούει την πικρή κραυγή του αγαπημένου μαθητή του: Αλίμονο στον τόπο που δεν έχει ήρωες! Και του αποκρίνεται: Όχι. Αλίμονο στον τόπο που έχει ανάγκη από ήρωες.

V

Τούτος ο τόπος έχει ανάγκη από ήρωες; Τότε, ένας άνθρωπος ονόματι Θωμάς που έχει υποστεί συνειδησιακή μεταστροφή, όπως ο Παύλος, γυρίζει στην πατρίδα του προβλέποντας ότι θα τον σκοτώσουν και τον σκοτώνουν. Τώρα, ποιος άνθρωπος γυρίζει στην πατρίδα να γίνει πραγματικός αρχηγός στην εξέλιξη; Έχει υποστεί συνειδησιακή μεταστροφή και αντί να υπηρετεί τα συμφέροντα των ομοίων του αποφασίζει να υπηρετήσει τα συμφέροντα του λαού και του τόπου; Το σύγχρονο φονικό δεν θα γίνει, οι όμοιοι του δεν πρόκειται να τον ‘σκοτώσουν’ και αυτό είναι κακό για τον λαό. Είναι όμως κακό και για τον άνθρωπο, που δεν εγκαταλείπει το Εγώ του για να επιστρέψει, στο μέσο της ζωής του, στην εσωτερική πατρίδα. Σε αντίθεση με αυτό, στην εσωτερική σκηνή, ο Θωμάς, εν προκειμένω, ενσαρκώνει τον Ήρωα, που είναι γενικό αρχετυπικό μοτίβο βασισμένο στην υπερνίκηση των εμποδίων και  την επίτευξη ορισμένων στόχων. Μετά το αποτράβηγμα/ αυτοεξορία ακολουθεί η επιστροφή στην πατρίδα Εαυτό/ Ταυτό, που είναι το κεντρικό αρχέτυπο της πληρότητας/ ολότητας, το ρυθμιστικό κέντρο της ψυχής, μια διαπροσωπική δύναμη που υπερβαίνει το Εγώ. Ο άνθρωπος με τη μεγάλη προσωπικότητα και το έργο του μένουν στην ιστορία, γιατί ως ρηξικέλευθος ανοίγει δρόμο προς τη συνειδησιακή και κοινωνική εξέλιξη θυσιάζοντας το δικό  του Εγώ: τότε είναι που γεννάται μέσα του ο Χριστός ως εικόνα του Ταυτού.     

Αναφορές

• Έλιοτ, Θ. Σ. Φονικό στην Εκκλησιά. [Μετάφραση Γ. Σεφέρη]. Ίκαρος, Αθήνα, 1965.

• Ανούιγ, Ζ. Μπέκετ ή Η τιμή του Θεού. [Μετάφραση Δ. Διαμαντίδου]. Δωδώνη, Αθήνα, 1980.    

• ‘Μπέκετ’, φιλμ του Πίτερ Γκλένβιλ, με τους Πίτερ Ο’ Τουλ, Ρίτσαρντ Μπάρτον. Χρονολογία παραγωγής 1964, επανέκδοση 2009, εταιρία παραγωγής Paramount.