” Αρχείο Καβάφη ” …. και ελεύθερη αγορά…
Τον τελευταίο καιρό παρακολουθήσαμε με μεγάλο ενδιαφέρον την συζήτηση που ξεκίνησε από το περιοδικό Athens Review of Books, τεύχος Απριλίου 2017, το οποίο έβαλε στο εξώφυλλό του, σαν σύνοψη των άρθρων που περιείχε το ερώτημα “Σε ποιον ανήκει ο Καβάφης;”
Μέσα από τον ορυμαγδό που ακολούθησε θέσεων και αντιθέσεων, ως προς του που ανήκει το αρχείο Καβάφη και σε ποιον ανήκει, ξεχωρίζω ένα κείμενο που έσπευσε βιαστικά να πάρει θέση χωρίς να αφήσει να πέσει ο κουρνιαχτός από την φασαρία που ακολούθησε των δημοσιεύσεων του ARB. Είναι ένα κείμενο του Απόστολου Δοξιάδη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό “the books’ journal” με τίτλο “Οι νάνοι και το Αρχείο Καβάφη” (τεύχος 77).
Το κείμενο αυτό έχει ενδιαφέρον διότι, ας πούμε βάζει μια πολιτική διάσταση στην ιστορία του αρχείου Καβάφη. Καταρχήν φαίνεται να αποδέχεται ξεκάθαρα ότι αυτή η αγοραπωλησία έγινε στο πλαίσιο των κανόνων της ελεύθερης αγοράς , οπότε σ’ ένα τέτοιο “καθαγιασμένο” χώρο όλα τα μέσα είναι επιτρεπτά και οι κανόνες απαράβατοι. Για να κάνει δε και απολύτως κατανοητή την θέση του παραθέτει την ιστορία του “Παλίμψηστου του Αρχιμήδη” το οποίο το έτος 1998 παρουσιάσθηκε προς πώληση από τον οίκο Christie’s. Από το κείμενο: “Στη δημοπρασία παρουσιάσθηκαν δύο πιθανοί αγοραστές, το Ελληνικό Δημόσιο (υπουργός Πολιτισμού τότε ήταν ο Ευάγγελος Βενιζέλος) και ένας ανώνυμος αμερικανός αγοραστής, που εκπροσωπείτο από κάποιον μεταπράτη σπανίων βιβλίων. Κατά τύχη αγαθή, όπως πιστεύω, πλειοδότησε ο δεύτερος. (Τρέμω με την σκέψη του τι θα είχε συμβεί στο Παλίμψηστο αν το είχε αγοράσει το Ελληνικό Δημόσιο)”. Για την ιστορία το όνομα του συλλέκτη είναι Rick Adams και στη συνέχεια του κειμένου αναφέρει την προσφορά του ζάπλουτου επιχειρηματία σχετικά με την αξιοποίηση του παραπάνω Παλίμψηστου.
Στα πλαίσια λοιπόν της ελεύθερης αγοράς το αρχείο Καβάφη από το 2012 ανήκει στο Ίδρυμα Ωνάση. Το τίμημα βέβαια είναι άγνωστο αφού ο κανόνας σε τέτοιου είδους αγοραπωλησίες είναι γνωστός: κανείς δεν ξέρει το τίμημα και πολλές φορές ο/η αγοραστής/στρια είναι άγνωστος, εάν δεν έχει την έδρα του με μορφή εξωχώριας εταιρείας σε κάποιο εξωτικό νησί του Ειρηνικού. Στη συνέχεια το Κοινοφελές Ίδρυμα θεώρησε ότι οι εργασίες που επρόκειτο να δημοσιευθούν από τους Πιερή, Χάας, Λαβανίνι ήταν μέρος της ιδιοκτησίας του αρχείου, έστω και αν είχαν γίνει σε συνεννόηση με τον προηγούμενο ιδιοκτήτη του αρχείου Γ.Π. Σαββίδη. Τα εξώδικα που εστάλησαν από το Ίδρυμα ήταν αφορμή για να ξεσηκωθούν όχι μόνο οι τρεις ερευνητές που εθίγησαν αλλά και άλλοι που πήραν τον λόγο όπως ο Βαγενάς, ο Γαραντούδης, ο Καράογλου κλπ. κατηγορώντας το Ίδρυμα για “κακή διαχείριση” του αρχείου σε αντίθεση με άλλους φορείς όπως το ΜΙΕΤ, ΕΛΙΑ κλπ., που διαχειρίσθηκαν ανάλογα αρχεία.
Στα πλαίσια λοιπόν της ελεύθερης αγοράς αυτός που έχει στα χέρια του “το υλικό”, δεν έχει σημασία πως ήλθε στα χέρια του, είναι και αυτός που θα βάλει τα πλαίσια της εκμετάλλευσης του “υλικού”. Στην προκειμένη περίπτωση ήταν ο Σαββίδης με το αρχείο Καβάφη. Πριν μερικά χρόνια ήταν η περίπτωση της πλούσιας κυρίας που είχε στα χέρια της σπάνια συλλογή πινάκων, δεν έχει σημασία πως περιήλθε στα χέρια της, που απαιτούσε από το Κράτος να της παραχωρήσει οικόπεδο στο κέντρο της Αθήνας ώστε να εγκαταστήσει το μουσείο της χωρίς να γνωρίζει το Κράτος ποια είναι τα εκθέματα που προσφέρονται για το Μουσείο, σε ποιόν ανήκουν, και πως περιήλθαν στην εν λόγω συλλογή.
Ας επανέλθουμε στο Αρχείο Καβάφη, στην κατοχή ακόμα του Γ.Π.Σαββίδη. Πριν από πολλά χρόνια σε μία “Λέξη” του 1983 διαβάσαμε ένα κείμενό του “Ένδυμα, ρούχο και γυμνό στο σώμα της καβαφικής ποίησης”. Όση διανοητική προσπάθεια και αν καταβάλαμε κανείς δεν μπορούσε να κατανοήσει τι πραγματικά προσφέρει στην ερμηνεία της Καβαφικής ποίησης η λεπτομερής απαρίθμηση των ρούχων, κάλτσες, εσώρουχα κλπ., που ο ποιητής έβαλε στη βαλίτσα του στο ταξίδι που έκανε στην Αθήνα τον Αύγουστο του 1905. Φαίνεται όμως το κείμενο αυτό δεν ήταν μια πρόκληση για τους φιλαναγνώστες της “Λέξης” αλλά ήταν και παραμένει ίσως ένα κείμενο “θρυλικό”, ακόμη και στους ειδικούς περί την λογοτεχνία[1].
Όμως με το κείμενο αυτό αλλά και με τις λοιπές προσεγγίσεις του ο Γ.Π. Σαββίδης, προσπαθούσε ως κάτοχος του αρχείου Καβάφη, να βάλει το πλαίσιο και να ορίσει και την μέθοδο που αυτός πίστευε ότι έπρεπε να κινηθούν οι μελλοντικοί καβαφολόγοι… Όχι ερμηνείες, κριτική και τέτοια, αλλά προσήλωση στα τεκμήρια, στο “υλικό”. Με τον τρόπο του τα όρια ήταν ασφυκτικά. Το άλλο θέμα, κεντρικό στη διαχείριση του αρχείου Καβάφη από τον Σαββίδη είναι βεβαίως η γνωστή ανάγνωση του Σεφέρη για το Καβαφικό έργο όπου τα ιστορικά ποιήματα είναι η ουσία του Καβάφη και δευτερευόντως τα ερωτικά.
Εάν λοιπόν ο κάτοχος του αρχείου δίνει κάθε φορά και την κατεύθυνση της έρευνας, ξάφνιασε η λυσσαλέα επίθεση των κάθε λογής καβαφιστών τόσο στο Ίδρυμα Ωνάση όσο και στον “επιστημονικό σύμβουλο” του Ιδρύματος που τόλμησε να θέσει τα ερωτικά του Καβάφη στο κέντρο της ποίησής του. Τα εξώδικα που έστειλε το Ίδρυμα στους τρεις μελετητές είναι ένα θέμα που αγγίζει το νομικό μέρος του αρχείου εφόσον αποδειχθεί ότι οι μελέτες έγιναν με βάση το αρχείο που ανήκει στο “υλικό” μέρος της περιουσίας του. Όμως η επίθεση στον “επιστημονικό σύμβουλο” που τόλμησε να εκφράσει αντίθετη άποψη στη Σαββιδική εκδοχή στο τελευταίο του βιβλίο ξαφνιάζει με την σφοδρότητα και δημιουργεί απορίες. Ενοχλεί η θέση που παίρνει για την ερωτική ποίηση του Καβάφη όπου εκεί είναι και η δική του απροκάλυπτη σεξουαλική ταυτότητα ή ο φόβος ότι ένας “επιστημονικός σύμβουλος” με τέτοια σεξουαλική ταυτότητα είναι βέβαιο ότι θα παρασύρει το “Ίδρυμα” σε συγκεκριμένα επιστημονικά μονοπάτια;
Ειρήσθω εν παρόδω, το βιβλίο του Δημήτρη Παπανικολάου “Σαν κι’ εμένα καμωμένος”: ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας”, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Πατάκη, το 2014, είναι ένα από τα ωραιότερα βιβλία που διαβάσαμε σχετικό με την κριτική της λογοτεχνίας. Η για πρώτη φορά προσέγγιση ολόκληρου του Καβαφικού έργου, των ποιημάτων του, βάζοντας στο στόχαστρο αποκλειστικά την σεξουαλικότητα και το εντελώς δικό του εύρημα της τεχνικής του ποιητικής μέσα από το σχήμα απόκρυψη/αποκάλυψη” χρησιμοποιώντας μια πλούσια βιβλιογραφία από τον χώρο των σπουδών του φύλου όσο και της “queer θεωρίας”, το καθιστούν μοναδικό στην ερμηνεία του Καβάφη. Ο Παπανικολάου με παρρησία, ξεπερνώντας μια στείρα ηθικολογία που είχε επιβάλλει ο βασικός διαχειριστής του αρχείου τα τελευταία χρόνια, ίσως και η τρέχουσα ηθική, βάζει καινούργια ερωτήματα ώστε μπορεί να θεωρηθεί, χωρίς υπερβολή, η εργασία αυτή τομή στην ερμηνεία του Καβάφη και μία εισαγωγή στις σπουδές που αναφέραμε παραπάνω.
Πάντως αυτό και αν ακόμα υπάρχει φόβος από εδώ και πέρα μέσω του Ιδρύματος του Ωνάση, δηλ. η ερωτική ποίηση του Καβάφη πάρει την πρωτοκαθεδρία και το “παράδειγμα” αλλάξει [2] δεν έρχεται σε αντίθεση με την ιδεολογική θέση του Απόστολου Δοξιάδη. Αυτός που έχει αγοράσει το “υλικό”, εδώ το αρχείο κατευθύνει και την έρευνα! Γιατί αυτό που έκανε ο Σαββίδης τόσα χρόνια δεν έχει το δικαίωμα να το κάνει με την σειρά του και το κοινωφελές Ίδρυμα αφού είναι ο ιδιοκτήτης; … Ο Σαββίδης δεν χρησιμοποίησε το αρχείο μόνο φιλολογικά αλλά και πολιτικά. Άσκησε εξουσία, επέβαλε κανόνες και όρισε έναν στενό κύκλο δικών του ανθρώπων με αποκλειστικά προνόμια πρόσβασης στο αρχείο. Ορισμένοι, όχι άδικα του προσάπτουν ότι δεν έθεσε το αρχείο στη διάθεση κάθε μελετητή και ότι καθυστέρησε υπερβολικά στην έκδοση του υπάρχοντος υλικού”[3]
Ο Καβάφης μπορεί να μην είναι ο μείζων ποιητής, όχι μόνο γιατί δεν πληροί τον κανόνα του Γ.Χ. Όντεν όπως αναφέρει στο εξαιρετικό του βιβλίο “Κ.Π. Καβάφης”, ο Κώστας Κουτσουρέλης, όμως η δημοφιλία του παγκοσμίως είναι καθομολογούμενη. Και την “Ιθάκη” να μην είχε διαβάσει ο κοντινός φίλος της Τζάκυ στην κηδεία της, όπως αναφέρει ο Δημ. Καργιώτης στο προαναφερθέν άρθρο του, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο Καβάφης είναι ο πιο γνωστός ποιητής της Ελλάδος, σ’ όλο τον κόσμο. Και η δημοφιλία αυτή “θα ήταν δίκαιο να πούμε τώρα πια ότι βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην εξαιρετική διορατικότητα με την οποία ….τα “αισθησιακά” του ποιήματα που συχνά τοποθετούνται στο παρόν του ποιητή, πραγματεύονται τα αενάως συναρπαστικά και επίκαιρα θέματα της ερωτικής επιθυμίας, της εκπλήρωσης και της απώλειας , αλλά και στον τρόπο με τον οποίο η μνήμη κρατά όσα ο πόθος συχνά αδυνατεί να διατηρήσει…….”.[4]
Ένας τέτοιος λοιπόν ποιητής, τέτοιου διαμετρήματος και τόσα χρόνια να υπάρχει αυτή η εκκρεμότητα με τον αρχείο, Σαββίδης, οικογένεια Σαβββίδη, Ωνάσειο, εκατομμύρια για την απόκτησή του!
Στο αμέσως επόμενο τεύχος του περιοδικού ARB με την αρθρογραφία υπό τον καθοριστικό τίτλο “Σε ποιον ανήκει ο Καβάφης” το ίδιο περιοδικό, μετά την αποκάλυψη αποσπασμάτων της αγωγής της οικογένειας Σαββίδη κατά εκδότη που τόλμησε το 2003 να εκδώσει βιβλίο με τίτλο “Κ.Π. Καβάφης, Άπαντα τα Ποιήματα” (Εισαγωγή-Επιμέλεια Σόνια Ιλίνσκαγια), όπου αποδεικνύεται ότι η οικογένεια Σαββίδη πώλησε στο Ωνάσειο και εισέπραξε χρήματα από ένα αρχείο που δεν της ανήκε, υπαινίσσεται κάτι που αντίκειται στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς. Εδώ που φτάσαμε λοιπόν ο μόνος που μπορεί να διεκδικήσει το αρχείο είναι η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Αλλά εξαρχής, όχι ίσως από τον θάνατο του Καβάφη, όταν η διάσταση του έργου του έπαιρνε παγκόσμιο χαρακτήρα, το Κράτος έπρεπε να πάρει θέση και να διεκδικήσει το αρχείο του, ακόμα και καταβάλλοντας αποζημίωση στους πραγματικούς κληρονόμους του.
Ένας τέτοιος θεσμός που μπορεί να εγγυηθεί ότι η κάθε ερμηνευτική εκδοχή μπορεί να έχει πρόσβαση στο αρχείο, δηλ. “μια προσέγγιση του Καβάφη που θα στρέφεται εναντίον των συνεχιζόμενων διεκδικήσεων για την εξουσία του νοήματος στο έργο και στο σώμα του ποιητή”. [5]
[1] Δημήτρης Καργιώτης, “Η φιλολογία ως φετιχισμός: ο “Καβάφης” ως παράδειγμα”, περ. Νέα Εστία, τεύχος 1860, Δεκέμβριος 2013.
[2] Μαρία Αθανασοπούλου, “Αναθεωρώντας τον Καβάφη, περ. the books’ journal, τεύχος 49, Νοέμβρριος 2014
[3] Δημήτρης Δημηρουλης, “Αρχείο Καβάφη: η ώρα της απόφασης”, εφημ Αυγή, Αναγνώσεις, 22 Φεβρουαρίου 2015
[4] Ντάνιελ Μέντελσον “Περιμένοντας τους βαρβάρους”, Η καλή ποίηση στα καλύτερά της, εκδόσεις Πατάκη, 2016
[5] Δημήτρης Δημηρούλης , Η ανάγνωση του Καβάφη-Βρισκει κανείς ό,τι εχει στο μάτι του-, περιοδικό Χάρτης, τεύχη 5-6, 1983
