Διαβάζοντας αλλιώς… “Αθλοφόροι” Δημήτριος Ξυδερός

«Διαβάζοντας αλλιώς…»

Δημήτρης Ξυδερός
ΑΘΛΟΦΟΡΟΙ
ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ISBN 978-960-427-185-6

«Όσοι στάθηκαν σ’ ετούτη εδώ τη μάχη·
ακόμα και νεκροί,
δεν έπαψαν ποτέ να ονειρεύονται.»

Η προμετωπίδα της συλλογής του Δημήτρη Ξυδερού δίνει μια ιδέα για το αίσθημα που διαπνέει το έργο του, «Αθλοφόροι». Πρόκειται για ένα “ποίημα” στην ουσία, χωρισμένο σε μέρη που επιγράφονται ως “ΛΟΓΟΙ”. Έξι “Λόγοι” που αφορούν σε μια περίοδο της ιστορίας του Βυζαντίου, της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ορθότερα. Γράφεται με την προσδοκία μιας “επικής” σύνθεσης, καθώς, όπως ο ίδιος ο ποιητής λέει: «…στη λογοτεχνική μας παράδοση το έπος είναι από τα αρχαιότερα είδη…». Πρόκληση για τον ίδιο, που χρειάστηκε πέντε χρόνια για να το ολοκληρώσει. Ο Δημήτρης Ξυδερός μορφοποίησε εντός του την αρχική ιδέα και την πραγμάτωσε εκτός Ελλάδος, “κουβαλώντας ολόκληρη την ανθρωποκεντρική μας παράδοση μέσα μου.”
Είναι δύσκολο να μην διακρίνεις γνωρίσματα του Έπους, όπως το γνωρίζουμε από τον Όμηρο, στο ποίημα του Δημήτρη Ξυδερού. Αφηγείται “κλέα ανδρών”, των “Αθλοφόρων”, των οποίων η περιπέτεια ξεκινά από την Κωνσταντινούπολη και τις γύρω περιοχές και καταλήγει στην Αθήνα. Τα στοιχεία αυτά, ο σκοπός του ποιητή, “η ανάδειξη της Αναγεννησιακής δύναμης και γοητείας του Βυζαντίου ακόμα και στην πτώση του”, η σύνθεση και βέβαια η πρόκληση αλλά και η “επικινδυνότητα” που παραφύλαγε στη γραφή αλλά παραφυλάει και στην ανάγνωση, οι συνειρμοί και η ανακάλυψη αλλά και η έκπληξη είναι οι βασικότερες αιτίες παρουσίασης της δικής μου ανάγνωσης.
“Παρεξηγημένο” και “κακοφωτισμένο” το Βυζάντιο, ακόμα και σήμερα, μπόρεσε να διαφυλάξει μεταμορφωμένο τον Ελληνισμό, όπως αυτός ερχόταν από τον Ισοκράτειο λόγο “οἱ τῆς ἡμετέρας παιδεῖας μετέχοντες Ἓλληνες εἰσίν”, και να διασώσει το πνεύμα του στην Αναγεννησιακή του πορεία. Η γλώσσα του Ομήρου χρησιμοποιείται στην εκκλησιαστική υμνογραφία και γενικότερα η αρχαία ελληνική γλώσσα. Οι μοναχοί αντιγραφείς της Μονής του Στουδίου κι όχι μόνο ασχολούνται με την αντιγραφή των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Η ίδρυση του Πανεπιστημίου της Μαγναύρας θα αποτελέσει σταθμό για τη διδασκαλία των επιστημών αλλά και της φιλοσοφίας. ( Αναφορά του ποιητή στον “Ύπατο των Φιλοσόφων”, που μπορεί να είναι όχι μόνο ο Αρχαίος σοφός αλλά κι αυτός που αναδεικνύει η εποχή.)
Ο Δημήτρης Ξυδερός επιδιώκει να φανεί η ενότητα του Ελληνισμού. Ο Ελληνισμός ως έννοια ορίζεται και προσδιορίζεται στο πέρασμα του χρόνου ως το σύνολο του Ελληνικού λαού, είτε σε κάποια συγκεκριμένη περίοδο είτε καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, σύμφωνα με τον Γ. Σεφέρη, και δηλώνει το συλλογικό όλον και ουδέποτε μια αφηρημένη ιδιότητα και βέβαια δεν αφορά σε κάποια βιολογικά προνόμια. Το πνεύμα αυτό διαπνέει τόσο τους λόγιους όσο και τον λαό της Αυτοκρατορίας αλλά και το ποίημα “Αθλοφόροι”.
Ο Δημήτρης Ξυδερός αναφέρεται σε μια εποχή, μετά την Άλωση του 1204 από τους Δυτικούς Σταυροφόρους, περίπου τον 14ο αιώνα, όταν οι μνήμες είναι ακόμα νωπές ενώ η παρακμή είναι φανερή και αναταραχές ταλανίζουν την Αυτοκρατορία.
Τυπικά ακολουθεί την μορφή ενός “Επικού” ποιήματος καθώς χωρίζεται σε ΛΟΓΟΥΣ, σχεδόν όπως το Έπος σε Ραψωδίες. Βεβαίως δεν απουσιάζει και το λυρικό στοιχείο αφού ο ποιητής-αφηγητής μιλά για πάθη και παθήματα ανθρώπων, για προσδοκίες, φόβους και διαψεύσεις, περιγράφει εικόνες και συναισθήματα.
« Ξύπνησα γέροντας/ στη μελανή σινδόνα της Βενετίας./ Γεμάτος από όνειρα μιας ήττας,/ στάθηκα στο παράθυρο/ κι ακολούθησα τον Ήλιο/ από τη μήτρα της Ανατολής/ έως τους καθεδρικούς της Δύσης./ Στάθηκα ανάμεσα σε δύο κόσμους,/ βάδισα κι εγώ όπως ο Ήλιος,/ κάθε ημέρα μ’ άλλο φως./ Όμως στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου/ σήμανε μέσα μου ένας νόστος,/ σήμανε μέσα μου ένας χρόνος,/ κι έτρεχε απ’ τα κοινόβια τ’ Ουρανού/ έως τις πύλες του Άδη./ Κι είχε ο χρόνος δυο μεγάλες σκαλωσιές,/ στη μια ανέβαινε ο αρχάγγελος Μιχαήλ/ και ο ψυχοπομπός Ερμής στην άλλη.»
(ΛΟΓΟΣ Β’- Η διαθήκη, α’ στροφή)

Πολύ συχνά ο Δημήτρης Ξυδερός μιμείται τον Βυζαντινό δημώδη στίχο:
«…Κι ένας τοξότης των Κρητών, τότε έβγαλε τη λύρα/ και καβαλλάριοι Κύπριοι χόρδισαν τις πανδούρες/ κι οι χτύποι σαν ακούστηκαν απ’ τα βαριά στιβάνια/ ξεσήκωσαν με τ’ άσματα δαίμονες και θεούς./ Με βακχικούς χορούς κι όμορφες καπηλίδες,/ πως σείστηκε ο κόσμος μας μ’ όλα τα τραγικά!/ Έπειτα ο παστιλλάριος πάντα παραπατώντας,/ πρόσφερε σ’ όλους εύθυμος τα μελιτηρά./ Και κάπου αφαιρέθηκα, θωρούσα το ποτήρι,/ στο μελανό διάκοσμο, παλιά μυθιστορία,/ με ρόδακες εγχάρακτους, μ’ ανάγλυφους υακίνθους/ και μ’ ένα ακρίτα πορφυρό, άγιο δρακοκτόνο./Κι ένας σύντροφος γέλασε, καθήμενος και λέει: “Πάλι τον καῦκον ἔπιες, ἀπώλεσας τόν νοῦν σου”!/ “Αδελφέ μου”, αποκρίθηκα, “γλυκιά η μέθη/ γλυκιά η γιορτή, γλυκιά και η βολή μας,/ γλυκιά ετούτη η βραδιά σα να ‘ναι η στερνή,/ μα για την Πόλη φεύγουμε στην πρώτη ανατολή”.»
(ΛΟΓΟΣ Γ’- Χειρόγραφο β’: Στο καπηλομαγειρείο).
Διαβάζοντας το ποίημα, στο σύνολό του, παρατηρούμε την επανάληψη συγκεκριμένων στίχων είτε μεταξύ των στροφών είτε μεταξύ των Χειρογράφων, ακόμα και σε διαφορετικούς ΛΟΓΟΥΣ. Μ’ αυτό τον τρόπο ο ποιητής εξασφαλίζει και τη σύνδεση και τη συνοχή του εκτενούς ποιήματος ενώ ταυτόχρονα δείχνει την κυκλική πορεία του, σχήμα κύκλου, που ακολουθεί από την αρχή: «Αυτή η πόλη καλά κρατεί.»
(ΛΟΓΟΣ Α’- Ο Άθλος}, ως το τέλος: «Αυτή η πόλη καλά κρατεί.» { ΛΟΓΟΣϚ’- Αφροδίτη εν Κήποις.)
Με τρόπο φυσικό καταφέρνει ο ποιητής να “φύγει” από το παρόν των γεγονότων που ιστορεί και να “ταξιδέψει”, με συνειρμούς, τη σκέψη του αναγνώστη όχι μόνο στις Αλώσεις της Πόλης μα και στη Μικρασιατική Καταστροφή:
“Κι είδαμε ν’ αναδύονται/ τα πρόσωπα των μαρτύρων/ -άγνωστα, μα γνωστά-/ εκεί στα μαύρα νερά να επιπλέουν./ …Κι είδαμε ένα κάτεργο/ να πλέει δίχως πλήρωμα/ μ’ αιματοβαμμένους τους ιστούς,/ που έλεγες απ’ το βυθό της κόλασης είχε ανέλθει…”
(ΛΟΓΟΣ Γ’- Χειρόγραφο α’: Το Νεώριο της Θεσσαλονίκης.)

Αλλού πάλι οι Εμφύλιοι σπαραγμοί στην πορεία του Ελληνισμού περνούν μπροστά απ’ τα μάτια μας:
«Το γένος μας είναι πολεμικό,/ δεν ξέρει να γερνάει,/ ξέρει να χάνεται σ’ εμφυλίους/ και να θρηνεί πικρά./ Έπειτα ψάχνει νικητές,/ μα στέκει νικημένο…»
(ΛΟΓΟΣ Γ’- Χειρόγραφο γ’: Ημέρα της Κρίσης.)

Ακόμα και η Ελλάδα της “Κρίσης” έρχεται στο νου μας καθώς διαβάζουμε στον ΛΟΓΟ Γ’- Χειρόγραφο ε’- Ο Οίκος των Αγγέλων, τον τρόπο με τον οποίο διακυβέρνησαν οι Αυτοκράτορες της Δυναστείας των Αγγέλων εξαθλιώνοντας τον λαό, αρπάζοντας τις περιουσίες των απλών ανθρώπων και οδηγώντας, τέλος, στην υποδούλωσή του από τους Φράγκους Σταυροφόρους.
Στην περιπέτεια των Αθλοφόρων ξεχωρίζει μια γυναικεία παρουσία, “η δέσποινα της πόλης”, στην οποία οι Αθλοφόροι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και την προστασία τους. Απροσδιόριστη η γυναικεία μορφή θα μπορούσε να είναι η Παναγία αλλά και μια “ιδέα” μεταμορφωμένη σε γυναίκα. Η ελευθερία,η αξιοπρέπεια, η ομορφιά- το κάλλος, όλες ιδέες ευγενείς, μπορούν να κρύβονται πίσω από την “δέσποινα της πόλης”. Παραπέμπει στις Σολωμικές γυναικείες παρουσίες λ.χ. της “Φεγγαροντυμένης” και όχι μόνο. Σολωμικός και ως προς το υπόβαθρό του ο ποιητής, του φιλοσοφικού-θρησκευτικού, του ιστορικού, αλλά και του ποιητικού: η Φύση συμμετέχει με τον τρόπο της στα πάθη των Αθλοφόρων.
Ταυτόχρονα η σύζευξη χριστιανικού και αρχαίου ελληνικού κόσμου δεν περνά απαρατήρητη. Κορύφωση αυτού του στοιχείου αποτελεί ο ΛΟΓΟΣ Ϛ’- Αφροδίτη εν Κήποις, στον οποίο διαβάζουμε και στίχους από το έργο του Μιχαήλ Χωνιάτη “Θρῆνος τῶν Ἀθηνῶν”.

Τοπογραφικό σχέδιο της Αθήνας στην περίοδο από την εποχή του Ιουστινιανού μέχρι την κατάληψη της πόλης από τους Φράγκους (565 – 1205 μ.Χ.). Η πόλη εκτείνεται και πέρα από το υστερορωμαϊκό τείχος και το Ριζόκαστρο στα όρια που περικλείονται από τα αρχαία τείχη, όπου αναπτύσσονται βυζαντινές συνοικίες και όπου εμφανίζονται διάσπαρτοι οι βυζαντινοί ναοί. Ι. Τραυλού, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, 2η έκδοση, Αθήνα 1993, πίν. VIΙΙ

Ένας ύμνος στο απωλεσθέν κάλλος των Αθηνών, πνευματικό κέντρο ως την κατάλληψή τους από τους Φράγκους, και παράλληλα ύμνος στα αρχαία μνημεία, την φυσική ομορφιά, τα αφιερώματα των θεών που, “ζωντανοί”, συνυπάρχουν με τον Έναν. Το Φως είναι αυτό που αναζωπυρώνει την ελπίδα. Άλλωστε παρά τις όποιες προσπάθειες, ήδη από τον 10ο αιώνα, υπάρχει μια έντονη στροφή προς την κλασική αρχαιότητα και τη σύνδεση με αυτή σε όλους τους τομείς είτε της Τέχνης είτε των Γραμμάτων. Το “παγανιστικό” συναντάται με το Χριστιανικό Πνεύμα δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για μια συνέχεια κυρίως συνειδησιακή που θα εκφραστεί και με το “΄Ελληνες εσμέν το γένος”, του Γεωργίου Πλήθωνα. Αυτό το Πνεύμα θα κουβαλήσουν στη Δύση λίγο πριν και λίγο μετά την Άλωση του 1453 οι λόγιοι του Βυζαντίου κι αυτοί θα στηρίξουν το Αναγεννησιακό Δυτικό Πνεύμα και τον Ουμανισμό. Όσο για το ποιοι είναι πραγματικά οι “Αθλοφόροι”; Αυτό μένει στην κρίση του Αναγνώστη, να δει την διάσταση και την υπόστασή τους.