Το βιβλίο της Ευαγγελίας Πολύμου, Vittorio Sereni, Η Κόρη των Αθηνών και με υπότιτλο, Ιστορία και Ποίηση (Ο Ιταλικός Ερμητισμός), αποτελεί πραγματικά μια υποδειγματική μελέτη για τη ζωή και το έργο του ποιητή (1913-1983). Στο πολύ καλαίσθητο εξώφυλλο της δίγλωσσης έκδοσης εικονίζεται το κομψό πορτρέτο του ποιητή, όχι στυλιζαρισμένο, αλλά με μια φυσική, ξαφνιασμένη, θα έλεγα, έκφραση στο ωραίο του πρόσωπο, ενώ στο φόντο αχνοφαίνονται αράδες από γραπτό του κείμενο. Στο κάτω μέρος του εξώφυλλου αναφέρεται η συνολική εργασία που εκπόνησε η Ευαγγελία Πολύμου: Εισαγωγή, Μετάφραση, Κριτικός Σχολιασμός, Επίμετρο. Πρόκειται, λοιπόν, για μια ολοκληρωμένη εργασία που καλύπτει κάθε πτυχή, όχι μόνο της ζωής και του έργου του ποιητή, αλλά και της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, της ταραγμένης εποχής του β’ παγκόσμιου πολέμου, όπου ο ποιητής επιστρατεύτηκε και κατατάχτηκε στο πεζικό και αργότερα αιχμαλωτίστηκε από τις συμμαχικές δυνάμεις και έζησε για δύο χρόνια στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Αλγερίας και του Μαρόκου. Εμπειρίες που θα τον σημαδέψουν και θα αφήσουν το ίχνος τους στο Ημερολόγιο της Αλγερίας, στο οποίο εντάσσεται και η ενότητα Η Κόρη των Αθηνών, που περιλαμβάνει ποιήματα εμπνευσμένα από την ολιγόμηνη παραμονή του στην Ελλάδα.
Στο πλούσιο πληροφοριακά κεφάλαιο Ι. της Εισαγωγής υπάρχει ένα πλήθος στοιχείων για τη ζωή, τις σπουδές, τις φιλίες και τις εκλεκτικές συγγένειες, τη διδασκαλία του σε Λύκειο της Μόντενα, το πέρασμά του από το διαφημιστικό τμήμα της βιομηχανίας Pirelli, την ανάληψη των καθηκόντων του ως σύμβουλος και στη συνέχεια ως διευθυντής των εκδόσεων Mondadori, τη συμμετοχή του σε λογοτεχνικά περιοδικά, τις μεταφράσεις του, την αγάπη του για τον Καβάφη, (έγραψε μάλιστα ένα κριτικό σημείωμα στα Ερωτικά του ποιήματα) και για τον Σεφέρη (έγραψε τον πρόλογο στην ιταλική μετάφραση των Έργων του), και τέλος, για το πολυσέλιδο αρχείο του, που σύμφωνα με τον επιμελητή του, Ντάντε Ιζέλλα, «αντιπροσωπεύει μια από τις τελευταίες και πλέον εμπεριστατωμένες μαρτυρίες της λογοτεχνικής ζωής του 20ου αιώνα στην Ιταλία». Στο κεφάλαιο ΙΙ. της Εισαγωγής, η Ευαγγελία Πολύμου μας εισάγει με δεξιοτεχνία στα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ποίησης του Σερένι, που είναι επηρεασμένη από τον ερμητισμό και ερμηνεύεται ως «βιωμένη ιστορική εμπειρία», και επιπλέον μας παρουσιάζει τις ποιητικές του συλλογές, καθώς και την εξέλιξη του γλωσσικού του ιδιώματος και της ποιητικής του από συλλογή σε συλλογή. Τέλος, στο ΙΙΙ. μέρος της Εισαγωγής αναφέρεται σε σύντομες βιβλιοκριτικές για το έργο του Σερένι, «ποιητή του συγκρατημένου συναισθήματος και των χαμηλών τόνων», που θεωρείται «ο αρχηγέτης της νέας γενιάς ερμητικών μετά τον Μοντάλε {…}, και «που ενέπνευσε όσο λίγοι τον κριτικό λόγο τριών γενεών εκτιμητών».
Μετά την εμπεριστατωμένη Εισαγωγή, ακολουθεί η δίγλωσση ποιητική ενότητα, Η Κόρη των Αθηνών, όπου είναι εμφανής η μεταφραστική δεινότητα της Πολύμου. Το κείμενο ρέει κυριολεκτικά, η γλώσσα είναι ζωντανή και πάλλουσα και κατορθώνει να προκαλέσει τη μέθεξη και τη συγκίνηση του αναγνώστη. Η ενότητα αποτελείται από 10 ποιήματα/σταθμούς στην πορεία του ποιητή προς το μέτωπο, άνισα μεταξύ τους ως προς τον αριθμό των στροφών και των στίχων, με πιο εκτεταμένο Η Κόρη των Αθηνών, που έδωσε και τον τίτλο σ’ αυτόν τον ποιητικό κύκλο. Τα περισσότερα ποιήματα είναι χρονολογημένα και αναφέρουν τον τόπο της συγγραφής, π.χ. στο κάτω μέρος του ποιήματος Βελιγράδι ο ποιητής σημειώνει: Μεταγωγικό τρένο Μέστρε-Αθήνα, Αύγουστος 1942. Όλα τα ποιήματα αυτού του κύκλου αποτελούν απόσταγμα των εμπειριών του Σερένι από τα περάσματά του σε διάφορα μέρη ως στρατευμένος ή αιχμάλωτος, στην περίοδο του β’ παγκόσμιου πολέμου, μεταξύ του 1940-1944. Οι τίτλοι των ποιημάτων είναι ενδεικτικοί: Περίμετρος 1940, Μια πόλη τη νύχτα, Ημερολόγιο: Μπολόνια, Βελιγράδι, Ιταλός στην Ελλάδα, Δημήτριος, Η Κόρη των Αθηνών, Ανάπλους του Άρνου από την Πίζα, Έπαυλη Παράδεισος, Pin –Up Girl. Στην αριστερή σελίδα του βιβλίου υπάρχει το πρωτότυπο ποίημα στα ιταλικά και στη δεξιά σελίδα η ελληνική μετάφραση.
Εκτός όμως από την έξοχη μεταφραστική της δουλειά, που δείγμα της θα παρουσιάσω αμέσως παρακάτω, η Ευαγγελία Πολύμου προχωρά και σε έναν κριτικό σχολιασμό για κάθε ποίημα της ενότητας, μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση, που ονομάζει Ι. Το οδοιπορικό μιας περιπλάνησης και ακολουθεί ΙΙ. Το Ημερολόγιο της Αλγερίας.
Επιλέγω τις δύο τελευταίες ενότητες, την 4η (στίχ. 28-44, «Αφού για καιρό… σεβασμού») και 5η ενότητα (στίχ. 45-50, «Έτσι, απόμακροι… η θύμησή σου») από το ποίημα, Η Κόρη των Αθηνών, ως ένα δείγμα εξαίρετης μετάφρασης:
Αφού για καιρό γύρισε ο τροχός[1]
σήμερα ένας στόλος φιλικός αρμενίζει στ’ ανοιχτά,
αργά ωριμάζει ο καρπός της καρτερίας
πρώιμος για άλλους, αλλά όχι για σένα,
δεσποινίς.
Όποιος κοιμάται, κοιμάται στο ψηλό
χιόνι εκεί πάνω ανάμεσα στους αγαπημένους νεκρούς.
Εσύ ξυπνάς με τους νεκρούς και σ’ εκείνους μιλάς:
-Εγώ θέλω μια σημαία
που ν’ απηχεί τον σπαραγμό μου
ν’ ακτινοβολεί το κλάμα μου,
εγώ θέλω μια χώρα που να’ ναι τραγούδι
απαλό ο ύμνος που με κατάτρυχε
από τα άγουρα χρόνια,
όπου ο συναγερμός που όργωσε τις νύχτες μου
να επιστρέψει αλλαγμένος σε ηχώ
συμπόνιας, ελπίδας, σεβασμού-.
Έτσι απόμακροι συναντιόμαστε.
Και μερικές φορές μοιάζει
να περπατάμε, δεσποινίς, στον ήλιο
που είναι ευχάριστος και στους ηττημένους
μες της Αττικής τους ζωηρούς κήπους.
Και πρασινίζει ακόμα η θύμησή σου.
Μεταγωγικό τρένο Αθήνα-Μέστρε, φθινόπωρο 1942
Βόρειος Αφρική, φθινόπωρο 1944
Το Επίμετρο που ακολουθεί αποτελείται από δύο μέρη: Ι. «Λογοτεχνία όπως ζωή» και ΙΙ. Νέα Ερμητική Γενιά. Ο τίτλος του πρώτου μέρους, «Λογοτεχνία όπως ζωή», προέρχεται από το δοκίμιο του κριτικού της λογοτεχνίας, Κάρλο Μπο, που το δημοσίευσε το 1938 και θεωρήθηκε το μανιφέστο του ερμητισμού, γιατί περιέχει τις θεωρητικές και μεθοδολογικές βάσεις της ερμητικής ποίησης. Η Ευαγγελία Πολύμου αναφέρει την προέλευση του όρου Ερμητισμός και τονίζει τη στενή σχέση του με τον σουρεαλισμό. Στη συνέχεια μας δίνει τα γνωρίσματα του ερμητισμού και τα στοιχεία που υιοθετούν οι ερμητικοί ποιητές, και παρουσιάζει τους κυριότερους εκπροσώπους του λογοτεχνικού αυτού ρεύματος. Στο δεύτερο μέρος αντίστοιχα παρουσιάζει τους εκπροσώπους της Νέας ερμητικής γενιάς. Έτσι, ολοκληρώνει την περιήγησή της στον ερμητισμό, στον οποίο ανήκε και ο ποιητής Σερένι.
Στο Παράρτημα που ακολουθεί αναφέρει αναλυτικά κατά είδος τον κατάλογο των έργων του Βιττόριου Σερένι (Ποιητικές συλλογές, Πεζογραφήματα, Μεταφράσεις, Συνεργασίες σε περιοδικά και εφημερίδες), αλλά και τη Μεταφραστική τύχη του ποιητή στην Ελλάδα.
Τέλος, το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια πλήρη βιβλιογραφία, ξένη και ελληνική, για το έργο του.
Από όλα, όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, το βιβλίο της Ευαγγελίας Πολύμου, Vittorio Sereni, Η Κόρη των Αθηνών, είναι εμφανές ότι αποτελεί μια εξαντλητική έρευνα και μελέτη για έναν ποιητή που «οι στίχοι του αντιπροσωπεύουν ένα από τα υψηλά δείγματα της ιταλικής ποίησης του 20ου αιώνα». Της οφείλουμε, λοιπόν, τη γνωριμία μας με αυτόν τον σπουδαίο Ιταλό ποιητή και τη μύησή μας στην ποίησή του, όχι μόνο μέσα από την έξοχη μετάφραση του ποιητικού κύκλου, Η Κόρη των Αθηνών, αλλά και μέσα από τα πλούσια σχόλια και τις πληροφορίες που αναφέρονται στη ζωή, στο έργο και στο λογοτεχνικό ρεύμα του ερμητισμού, του οποίου υπήρξε πολύ σημαντικός εκπρόσωπος.
[1] Να, πώς προσεγγίζει ερμηνευτικά αυτήν την ενότητα (4η) η Ε. Πολύμου: «Πέρασε καιρός και πλέον είναι όλα παρελθόν. Σήμερα επικρατεί ο καρπός της καρτερίας, η ειρήνη, και στις ελληνικές θάλασσες, όπου περιέπλεαν εχθρικές νηοπομπές, αρμενίζουν καράβια φίλων. Στους επόμενους στίχους γίνεται αντιληπτός ένας ελεγειακός τόνος και αποκαλύπτεται η ευαισθησία του ποιητή για εκείνους τους νεκρούς που χάθηκαν στο χιόνι κατά το πέρασμα των ιταλικών μεραρχιών από την Αλβανία. {…} Μια μεγάλη λυρική στιγμή στο σύνολο του ποιητικού κύκλου αποτελούν οι επόμενοι στίχοι (στιχ. 36-44), όπου ο ποιητής για πρώτη φορά δίνει φωνή σε πρώτο πρόσωπο, σε κάποιον άλλον πέραν του μοναχικού στρατιώτη-αφηγητή. Η μετουσίωση της νέας Ελλάδας, η «δεσποινίς», η νεότερη «θεότητά» της, ενσαρκώνει το Υψηλό που το προτάσσει, ομιλώντας με όλους εκείνους τους αγαπημένους νεκρούς για τα καταπατημένα ιδεώδη. Ετούτοι επιζητούν μία σημαία να τους αντιπροσωπεύει και μία χώρα, για να παιανίζει ο δικός της ύμνος, απηχώντας τα ιδεώδη της συμπόνιας, της ελπίδας και του σεβασμού. Επιζητούν την Ελευθερία!»
