Με αιφνιδίασε το βιβλίο της Ιφιγένειας Μαστρογιάννη, που θα το χαρακτήριζα νουβέλα για εφήβους. Ο αιφνιδιασμός προήλθε από την έμπνευση της συγγραφέα να δημιουργήσει ένα αφήγημα με σκοπό να λειτουργήσει η ανάγνωσή του ως μια μυητική διαδικασία στην παλαιότερη λογοτεχνία αλλά και στα πρόσωπα που δονήθηκαν από την αγάπη του τόπου τους το 1821, καθώς και από την ανάγκη να μάθουν και να συνδράμουν την εθνική απελευθέρωση.
Συχνά απορούμε και εκδηλώνουμε δυσανεξία που οι νεότερες γενιές δεν γνωρίζουν την ιστορία. Πώς καλύπτεται η ασύμμετρη σχέση των νεότερων γενεών με το παρελθόν και τα ιστορικά γεγονότα; Με διδακτικό τρόπο που μπορεί να ενδέχεται να είναι απωθητικός;
Το θέμα βρίσκεται διαρκώς στην επικαιρότητα και η αναπαραγωγή του συχνά επιτυγχάνεται από επιφανειακές δημοσιογραφικές ή δημοσκοπικές έρευνες. Για τους εφήβους αλλά και τους μεγαλύτερους το παρελθόν, ούτως ή άλλως, καλύπτεται από μια αχλή, μέσ’ από την οποία εξαχνίζονται οι εποχές και οι διαφοροποιήσεις. Εκτός αυτού, οι νεότερες γενιές απασχολούνται με το παρόν και ονειρεύονται το μέλλον. Το παρελθόν γι’ αυτούς λειτουργεί ως ανασχετικός παράγοντας στην ανακάλυψη του εαυτού τους.
Πέρα από την εκπαίδευση που προβληματίζεται, άλλοτε επιτυχώς και άλλοτε όχι, για τη θεμελίωση μιας εποικοδομητικής σχέσης, τον ρόλο αυτό αναλαμβάνουν οι διάφορες εκδηλώσεις, σχολικές κατά κανόνα, που μερικές φορές προκαλούν πλήξη. Αποκτούν ενδιαφέρον όταν οι ίδιοι οι έφηβοι αναλαμβάνουν ενεργό ρόλο στην ιχνηλάτηση αυτής της σχέσης και της αναπαράστασής της στην τελετουργία του εορτασμού.
Το θέμα αυτό έχει τεθεί , εκ των πραγμάτων, με την ευκαιρία της επετείου των 200 ετών από την επανάσταση. Πέρα από τις επετειακές σχολικές εκδηλώσεις, ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα βιβλία που γράφονται για παιδιά και εφήβους με θέματα αντλημένα από την επανάσταση. Έχουν εκδοθεί αρκετά εικονογραφημένα βιβλία, τα οποία δεν συναριθμούνται, κατά κανόνα, στην επετειακή βιβλιοπαραγωγή. Ωστόσο, κοντά σ’ αυτά υπάρχουν και ελάχιστα βιβλία, με πιο αδρή ή πιο σύνθετη μυθοπλασία, που επιχειρούν να μιλήσουν για θέματα των απαρχών του νεοελληνικού κράτους.
Ένα απ’ αυτά είναι και το βιβλίο της Μαστρογιάννη. Η συγγραφέας εμπνέεται από τον Κρυστάλλη αποδεικνύοντας, για μια ακόμη φορά , πόσο γόνιμη μπορεί να γίνει η συνομιλία με τη λογοτεχνική κληρονομιά. Δημιουργεί μια ιστορία με πρωταγωνιστή τον Οδυσσέα, έναν δεκατετράχρονο με καταγωγή από το Συρράκο Ιωαννίνων, τη γενέτειρα του Κρυστάλλη. Στόχος της Μαστρογιάννη είναι η μύηση των αναγνωστών, μέσω της ηλικιακής ταύτισης με τον συνομήλικο πρωταγωνιστή, στην ανακάλυψη του εαυτού τους, από τη μια μεριά, και του ποιητή και πεζογράφου, από την άλλη. Αυτή η διπλή και αλληλοτροφοδοτούμενη διαδικασία έχει ως αποτέλεσμα να διαλυθεί η αχλή που τον κρατά δέσμιο του παρόντος και των μορφών ψυχαγωγίας της εποχής του (Πρώτη φορά στη ζωή του ένιωθε ότι δεν είχε όρεξη για κινητό ούτε για φαγητό).
Η συγγραφέας οργανώνει τη μυθοπλαστική δομή της νουβέλας σε παράλληλες σιδηροτροχιές. Ο Οδυσσέας και η ζωή του είναι ένα απείκασμα, σε αδρές γραμμές, του Κρυστάλλη. Είναι ορφανός, η γιαγιά ονομάζεται Άννα, προσομοιάζοντας στην Ιωάννα , τη μάνα του ποιητή, ενώ ο παππούς φέρει το όνομα Κωνσταντής.
Η Μαστρογιάννη επινοεί διάφορα αφηγηματικά μοτίβα, ώστε να συνδέσει το αφήγημά της με τη συνάντηση του Οδυσσέα με την Επανάσταση του 1821. Πρόκειται για μια επίπονη διαδικασία, που απαιτεί προσήλωση, χρόνο και υπέρβαση της ατομικότητάς του και των τρεχουσών αναγκών του παρόντος. Το αποδίδει με την ευρηματική επινόηση της Σφραγίδας της Ελευθερίας, που κατά την προφορική παράδοση, ζητήθηκε από τον Κρυστάλλη , όσο δούλευε στο τυπογραφείο του Παπαγεωργίου στην Αθήνα, να δημιουργήσει. Αυτό το γεγονός τον οδήγησε στην πρόθεση να φτιάξει τη Σφραγίδα της Ελευθερίας των Συρρακιωτών, που ουδέποτε υλοποιήθηκε, γιατί πέθανε νωρίς και καθυστέρησε να απελευθερωθεί η πατρίδα του, το Συρράκο (1912).
Ο Οδυσσέας αναλαμβάνει αυτό το έργο. Να μιλήσει για την απελευθέρωση, να γνωρίσει το χωριό που είναι και δικό του. Ωστόσο, αυτό το έργο προϋποθέτει μύηση στο έργο του Κρυστάλλη και στην ιστορία του Συρράκου. Ταυτόχρονα, απαιτεί τη συνειδητοποίηση ότι είναι απόγονος μιας οικογενειακής και συλλογικής παράδοσης. Ο παππούς πλέον είναι άρρωστος, ο κρίκος μοιάζει να σπάει, ώσπου ο Ορέστης αναλαμβάνει να υλοποιήσει το ατομικό και συλλογικό όραμα: τη συνέχεια της μνήμης. Πραγματώνεται δε μέσω της μύησης στην ξυλογλυπτική, κάτι που προσδίδει και στον ίδιο μια άφατη ικανοποίηση.
Το αφήγημα της Μαστρογιάννη είναι καλογραμμένο, χωρίς φωνασκούντες διδακτισμούς. Ρέουσα γλώσσα, περιγραφές υποβλητικές που αποδίδουν το γεωγραφικό τοπίο και αφηγηματικά τεχνάσματα που συνδέουν το πραγματικό με το ονειρικό, την αρχαία ιστορία με τη νεότερη. Είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα για τον τρόπο γραφής τέτοιων μυθοπλαστικών κειμένων αλλά και για τον αναπροσανατολισμό των εκπαιδευτικών διαδικασιών.
