Η εποχή των ενοχών

            Τέσσερις ενοχές τιτλοφορεί το νέο του ποιητικό βιβλίο ο Χάρης Μελιτάς. Αν δεν προσέξουμε, θα διαβάσουμε «τέσσερις εποχές». Ένα γράμμα αλλάζει, το π, στα μαθηματικά σύμβολο του πραγματικού αριθμού, που εδώ εξαφανίζεται, γίνεται αόρατο. Τότε γιατί το πραγματικό ή ορατό, που κλείνει μέσα του «το αληθινό μυστήριο του κόσμου» είναι το πρώτο από τα τέσσερα μότο του βιβλίου; Μήπως γιατί εδώ δεν είναι στόχος των μότο να μας καθοδηγήσουν σε ερμηνεία, αλλά σε στοχασμό για το προσωπικό μας πεπρωμένο;

            Τα τέσσερα μέρη του βιβλίου βρίσκονται υπό την αιγίδα των Oscar Wilde, John Steinbeck, Emily Bronte, George Steiner. Η συνομιλία τού ποιητή μαζί τους και μεταξύ τους είναι αναπόφευκτη. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι και τα τέσσερα μέρη αρχίζουν με χαϊκού, το δυνατό σημείο του Μελιτά, όταν πρωτοεμφανίζεται στην ποίηση, το ποιητικό είδος που ανέδειξε σε κατεξοχήν πυκνό ποίημα.

            Το πρώτο «κεφάλαιο», με τίτλο «Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» αρχίζει με το χαϊκού «Ανακαίνιση»:

Θέλω ν’ αλλάξω

όλους τους καθρέφτες μου.

Έχουν γεράσει. (Ι, 13)

Με μια προσωπική χρήση του σχήματος λόγου υπαλλαγή –το ρήμα δεν αναφέρεται στο υποκείμενο, αλλά στον καθρέφτη που το αντανακλά– έχουμε από τους πρώτους στίχους ανακαίνιση, όχι μόνο του εγώ που μεταβιβάζει την ενοχή του στον καθρέφτη, αλλά και του πορτρέτου που υπονοείται, ενώ εξαφανίζεται μαζί με το παραδοσιακό ποιητικό εγώ.

            Η υπαλλαγή επανέρχεται στο ποίημα «Σαλώμη», για να εκφράσει το ανέφικτο του έρωτα, σε όλες του τις μορφές (είτε προέρχεται από την ουράνια είτε από την πάνδημη Αφροδίτη):

Οι δρόμοι

περπατούσαν στα τυφλά […]

σαμπάνιες

να πυροβολούν τη νύχτα. (ΙΙΙ, 45)

            Όπως και στο «Ο Χορός των Αθώων», για να τονίσει τη δυσπραγία του ποιητή, έστω και σε κατάσταση μέθης, όπως προέτρεπε τους αναγνώστες του ο Baudelaire:

το κρασί

όπως συνήθως

φλυαρούσε στο τραπέζι. […]

Ο ποιητής μόνο

δεν είπε λέξη. (ΙV, 56)

            Το ποιητικό εγώ διασχίζει τα χρόνια με τα «μάτια καρφωμένα στους καθρέφτες» («Μετωπική», I, 15). Ο μόνος τρόπος να ξαναζήσει στο παρελθόν είναι μέσω του παρατατικού («Χρονοδιακόπτης», I, 16), του χρόνου της διάρκειας και της επανάληψης. Οι χρόνοι των ρημάτων γίνονται σύμβολα της ζωής μας. Οι ενοχές μας ξεφεύγουν από τον παρακείμενο και τον υπερσυντέλικο, για να ζήσουν στον παρατατικό. Μπορούμε να ζήσουμε στο μέλλον, κι ακόμη πιο δύσκολο στο παρόν; Όταν τελειώσει όλες του τις υποχρεώσεις, τότε αντικρίζει τον τρόμο της άδειας μέρας («Μια άδεια μέρα», I, 14), μέρας χωρίς ενοχές. Προφανώς θα ήθελε να πάρει πίσω τις ενοχές που είχε αναγάγει σε είδωλα του καθρέφτη, αλλά δεν φαίνεται εφικτό. Ο φόβος της λευκής, της μέρας που δεν έζησε, τον ακινητοποιεί.

            Στο δεύτερο «κεφάλαιο», «Άνθρωποι και ποντίκια», η ποιότητα της ζωής εξαφανίζεται. Η ζωή μας είναι ο Προκρούστης που μας θέλει όλους ίσους, με τον δικό του τρόπο («Εξισώσεις», II, 33). Κυρίαρχη φιγούρα ο Χριστός, επαίτης ωστόσο, να αγοράσει καρφιά να σταυρωθεί, να μείνει πιστός στο πεπρωμένο του («Το δις εξαμαρτείν», II, 27). Αλήθεια, τι θα γινόταν αν λίγο πριν από τη Σταύρωση πέθαινε ο Πιλάτος; Ή, σε μεταφορικό λόγο, τι θα γινόμασταν αν πέθαινε ο Χάρος; Στο τρίτο μέρος, «Ανεμοδαρμένα ύψη», το σώμα ανάγεται σε μία από τις ενοχές, καθώς είναι το δεσμωτήριο της ψυχής. Το ποιητικό εγώ επιθυμεί να δείξει την ψυχή του στη γυναίκα, αλλά το σώμα του παραμένει σύμβολο του πέπλου που καλύπτει την ψυχή («Σινικό τείχος», III, 37).

            Η ποίηση και η γλώσσα είναι το κυρίαρχο θέμα του τέταρτου μέρους, «Αξόδευτα πάθη». Κάτω από το βλέμμα του Steiner, ο ποιητής γίνεται πιο στοχαστικός. Η ενοχή για τους πόθους που δεν εκπληρώθηκαν επανέρχεται σε διάφορες μορφές. Τώρα είναι το δέος μπροστά στην ποίηση. Το ποίημα παλεύει να φτάσει στη γραφή, αλλά θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του ποιητή («Λέσχη απόγνωσης», «Κύκνειον άσμα», IV, 52, 57).

            Με το παιχνίδι τού π, οι ενοχές μας αποκτούν χρονική διάσταση. Η ζωή μας, με τα πάθη και το λάθη της, από σκηνή θεάτρου γίνεται ικρίωμα. Οι ενοχές κάνουν τον κύκλο τους, κι εκεί που γερνούν, εξαντλούνται, ξαναγεννιούνται. Μόνο όταν το εγώ πεθαίνει, οι ενοχές κινούνται ελεύθερα. Τι είναι όμως ο άνθρωπος, και κυρίως ο ποιητής, χωρίς το εγώ του; Πορτρέτο, ποντίκι, σκιάχτρο που το χτυπά ο άνεμος, ή απλώς ένα ον προγραμματισμένο να αποτύχει; Με ποιητικό λόγο σμιλεμένο, λιτό και πυκνό, ο Χάρης Μελιτάς αναζητεί απαντήσεις από τον αναγνώστη του.