Κώστας Ξ. Γιαννόπουλος Η Οχτωβριανή Επανάσταση και η Ρωσική Πρωτοπορία

Είχαν παγώσει “στον αέρα τα λόγια και οι φωνές των ανδρών και των γυναικών, οι κρότοι από τα ρόπαλα, τα χτυπήματα από τις πανοπλίες (…) και κάθε άλλος τρομερός σάλαγος αυτής της μάχης.” Αυτή λοιπόν την ώρα, αφού πέρασε η παγωνιά του χειμώνα και με το φτάσιμο της γλυκιάς καλοκαιρίας, λιώνουν κι ακούγονται τα λόγια και οι φωνές αντρών και γυναικών και οι ανάσες τους…

Κάποτε, η ανάσα της Ρωσίας, αυτής της αχανούς χώρας είχε παγώσει στο λαρύγγι της. Ο αέρας δεν φύσηξε, πάγωσε και αυτός στο στόμα του βοριά. Και οι άνθρωποι, τα ποτάμια και οι άμαξες, ό, τι κινείται, αλλά και ό, τι στέκεται, βουνά και κάμποι στέπες και πόλεις, άνθρωποι και ζώα κέρωσαν και έμειναν στη θέση τους, για καιρό. Σταμάτησαν απότομα εκεί που βρίσκονταν, εκείνη την καθοριστική στιγμή μαζί με τα ρολόγια. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τις εποχές να διαδεχτούν η μια την άλλη τα χρόνια να περάσουν και να ‘ρθει η ώρα που η ιστορία είχε κανονίσει να συναντηθεί με την Επανάσταση.

Ο Ραμπελαί με τον «Γαργαντούα» του, έδωσε την αφορμή για την εκκίνηση, το μαρς, σε μια στιγμή που το καινούργιο εξάλειψε το παλιό. Η Επανάσταση δεν εξαφάνισε μόνο την Ρωσική Μοναρχία, αλλά και ολόκληρο τον πολιτισμό. Ο Κερένσκυ (1882-1970) συγκρότησε προσωρινή κυβέρνηση και οδήγησε τη χώρα στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Εξέλεξε συντακτική συνέλευση και υποστήριξε πως η Επανάσταση έπρεπε να περιοριστεί μόνο στο πολιτικό πεδίο. Όμως σε μία νύχτα όλα κατέρρευσαν: θεσμοί, Εκκλησία, Δικαστικό Σύστημα, Γαιοκτησία, η εξουσία των αξιωματικών του Στρατού και του Ναυτικού, η υπακοή στους εξέχοντες πολίτες. Αυτοί που κυβερνούσαν ως χθες, οι εξουσιαστές θα καθάριζαν τους δρόμους απ’ το χιόνι, θα μάζευαν τα σκουπίδια. Κυβέρνηση ήταν πια οι Επαναστατικές Επιτροπές, τα Σοβιέτ. Σ’ αυτά συμμετείχαν εργάτες, αγρότες και στρατιώτες. Οι Μπολσεβίκοι του Λένιν, πήραν την εξουσία τον Οχτώβρη του ’17 και εγκαθίδρυσαν τη δικτατορία του προλεταριάτου. Αποχώρησαν από τον πόλεμο εξαγοράζοντας την ειρήνη από την Γερμανία με την συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Από τα κατάλοιπα του αυτοκρατορικού στρατεύματος οι Μπολσεβίκοι δημιούργησαν τον Κόκκινο Στρατό, αρχηγός του οποίου ήταν ο Λέων Τρότσκι και πολέμησαν τους «Λευκούς» – ένα συνοθύλευμα φιλομοναρχικών, δημοκρατών και σοσιαλιστών, που στράφηκαν εναντίον του νεοϊδρυθέντος καθεστώτος έχοντας εξασφαλίσει βοήθεια από στρατιωτικές δυνάμεις άλλων χωρών. Ο εμφύλιος ξεκίνησε το 1918 και τελείωσε το 1921 και είχε νικηφόρα έκβαση για τους επαναστάτες. Η Ρωσική Επανάσταση, όφειλε στην πραγματικότητα λιγότερα στον Καρλ Μαρξ (1818-1883), τα έργα του οποίου παρέμειναν άγνωστα στον ημιαναλφάβητο πληθυσμό – μόλις δύο στους πέντε μπορούσαν να διαβάσουν. Η ιδιοκτησία συνιστούσε κλοπή και η μόνη αληθινή αξία γι’ αυτούς που μπόλιασαν ιδεολογικά τους επαναστατημένους ήταν η χειρωνακτική εργασία. Για τους Ρώσους αγρότες η ανέχεια ήταν χριστιανική αρετή. Η κοινωνική δικαιοσύνη είχε γι’ αυτούς θρησκευτικό χαρακτήρα. Ο πόλεμος κατά της ατομικής ιδιοκτησίας αποτυπώθηκε στη λαϊκή συνείδηση και απετέλεσε το Καθαρτήριο, που οδήγησε στον επίγειο Παράδεισο ενός πρωτόγονου σοσιαλισμού. Οι Μπολσεβίκοι ξεκίνησαν μία εκστρατεία τρόμου εναντίον των αντεπαναστατών και κάθε αντεπαναστατικής πράξης ωθώντας τους πολίτες να καταγγέλλουν στα τοπικά παραρτήματα της πολιτικής αστυνομίας, της Τσεκά όσους απέκρυπταν περιουσιακά στοιχεία, όσους καθυστερούσαν να πάνε στη δουλειά τους, όσους μεθούσαν, όσους είχαν ανάρμοστη συμπεριφορά, έτσι που οι φυλακές άρχισαν να γεμίζουν από καταγγελόμενους.

Τα πρώτα χρόνια του σοβιετικού καθεστώτος ήταν εξαιρετικά δύσκολα. Ο αγώνας για την επιβίωση μέσα σε πολύ σκληρές συνθήκες που είχε προκαλέσει ο εμφύλιος πόλεμος απορροφούσε το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας των πολιτών. Οι άνθρωποι πέθαιναν εξαιτίας του λιμού του υποσιτισμού, λόγω της έλλειψης τροφίμων και καυσίμων. Έτσι ο πληθυσμός είχε μείνει ο μισός. Οι περισσότεροι αναζητούσαν καταφύγιο στην ύπαιθρο όπου έκοβαν δέντρα ή κατέστρεφαν ξύλινα σπίτια για να εξασφαλίσουν μια ποσότητα καυσόξυλων. Τα άλογα κείτονταν νεκρά στη μέση του δρόμου. Τα ποτάμια είχαν γεμίσει σκουπίδια. Τα ζωύφια προκαλούσαν επιδημίες οι οποίες εξαπλώνονταν με γοργό ρυθμό. Η καθημερινή ζωή στην πρωτεύουσα του Τσάρου έμοιαζε να έχει οπισθοχωρήσει στην προϊστορική εποχή. Οι άνθρωποι έψαχναν απεγνωσμένα να βρουν λίγο ψωμί να φάνε.

Για τους διανοούμενους τα πράγματα ήταν ακόμα δυσχερέστερα. Αφού με την επιβολή της δικτατορίας του προλεταριάτου βρέθηκαν στην κατώτατη βαθμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας. Ελάχιστοι από αυτούς είχαν κανονικές δουλειές, ενώ πολλοί είχαν στρατολογηθεί σε ομάδες εργασίες. Ακόμα και το συσσίτιό τους ήταν πιο φτωχικό. Ευτυχώς ο Γκόρκι ζήτησε από τους Μπολσεβίκους, οι οποίοι τον εκτιμούσαν ιδιαιτέρως γιατί είχε στρατευθεί στην υπόθεση της επανάστασης πριν το ’17, να τους παραχωρήσουν περισσότερο φαγητό και καλύτερα σπίτια. Ο ίδιος δημιούργησε ένα άσυλο συγγραφέων και μια εστία καλλιτεχνών αργότερα. Ίδρυσε ένα εκδοτικό οίκο με φθηνές εκδόσεις κλασικών έργων προσφέροντας έτσι δουλειά σε πολλούς συγγραφείς, καλλιτέχνες και μουσικούς οι οποίοι εργάστηκαν σαν μεταφραστές και επιμελητές κειμένων. Οι ιδιωτικές κατοικίες μετατράπηκαν σε δημόσιες. Οι αριστοκράτες έχασαν τα κτήματα, τα αρχοντικά τους, ενώ οι πλούσιες οικογένειες υποχρεώθηκαν να συγκατοικήσουν στα άνετα σπίτια τους με άπορους ή με πρώην υπηρέτες και τις οικογένειές τους. Οι Μπολσεβίκοι πίστευαν ότι η συγκατοίκηση σε κοινόχρηστα διαμερίσματα θα οδηγούσε τους ανθρώπους στην υιοθέτηση του κομμουνιστικού τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς. Η ιδιοκτησία θα εξαφανιζόταν και η κομμουνιστική αδελφότητα θα αντικαθιστούσε την οικογένεια. Οι ριζοσπάστες σοβιετικοί αρχιτέκτονες, οπαδοί του Κονστρουκτιβισμού μετά το 1920, υιοθέτησαν νέα πρότυπα στέγασης. Πρότειναν την πλήρη εξάλειψη του ιδιωτικού χώρου με την κατασκευή κοινόχρηστων κατοικιών, όπου τα πάντα θα ήταν κοινά ακόμα και τα ρούχα και τα εσώρουχα. Οι ένοικοι θα αναλάμβαναν εκ περιτροπής το μαγείρεμα και την φροντίδα των παιδιών- ενώ θα κοιμόντουσαν όλοι μαζί σε μεγάλους κοιτώνες, που θα διέθεταν δωμάτια για τις σεξουαλικές συνευρεύσεις. Εντέλει όμως ελάχιστα τέτοια σπίτια κατασκευάστηκαν.

Οι άνθρωποι έπρεπε να εγκαταλείψουν την αστική οικιακή ζωή και να υιοθετήσουν πρότυπα ομαδικής συγκατοίκησης καθώς και συμβίωσης των πολιτών σε πελώρια συγκροτήματα κατοικιών με περίβολους πράσινου. Οι Μπολσεβίκοι οραματίζονταν να δημιουργήσουν ένα νέο είδος ανθρώπου. Ο Τρότσκι υποστήριζε πως ήταν απαραίτητη «η παραγωγή ενός νέου «βελτιωμένου ανθρώπου» επειδή “ο άνθρωπος, ως πλάσμα του ζωικού βασιλείου δεν είχε εξελιχθεί με βάση κάποιο σχέδιο αλλά τυχαία, μέσα του συσσωρεύθηκαν πολλές αντικρουόμενες δυνάμεις”.

Ο Στάλιν το 1932 εκστόμισε την περίφημη φράση «ο καλλιτέχνης είναι ο μηχανικός της ανθρώπινης ψυχής».

Σ’ αυτό το σκοπό συντάχθηκαν κονστρουκτιβιστές και φουτουριστές, μέλη της Προλετκούλτ, του «Αριστερού Μετώπου Τέχνης», ο Βσέβολοντ Μέγιερχολντ στο θέατρο, η ομάδα Κινόκ και ο Αϊζενστάιν στον κινηματογράφο. Όλοι αυτοί ακολούθησαν τη γραμμή του κόμματος και τα κομμουνιστικά ιδανικά θεωρώντας πως η επήρεια του περιβάλλοντος έπαιζε αποφασισττικό ρόλο στην διαμόρφωση της ανθρώπινης νοοτροπίας και συμπεριφοράς, υιοθέτησαν μορφές τέχνης που επικεντρώνονταν στην καθημερινή ζωή, όπως το ντοκιμαντέρ, το φωτομοντάζ, την καλλιτεχνική αφίσα, το σχεδιασμό ρούχων, υφασμάτων, ειδών οικιακής χρήσης και επίπλων. Ο κινηματογράφος χρησιμοποιήθηκε σαν μέσο προπαγάνδας, με ταινίες χωρίς υπόθεση και απευθύνθηκε σε ένα παρθένο κοινό, το οποίο δεν είχε προσλαμβάνουσες από αυτό το περίεργο μακρινάρι κινούμενων εικόνων.

Οι Ρότσενκο και Κλούτσις δημιούργησαν διαφημίσεις προϊόντων, αλλά και τις συσκευασίες τους. Ο Ελ Λισίτσκυ σχεδίασε έπιπλα για μαζική παραγωγή, κατάλληλα για πολλαπλές χρήσεις και εύκολη μεταφορά. Το πτυσσόμενο κρεβάτι συμβάδιζε με τις κομμουνιστικές ντιρεκτίβες που προοιωνίζονταν τη διάλυση του ατομικού τρόπου ζωής. Ο Λένιν είχε πολύ συντηρητικές απόψεις για τον πολιτισμό κι απέκλειε την πιθανότητα να αποκτήσουν οι εργάτες δική τους πολιτιστική ταυτότητα. Καθώς η ηγεσία των Μπολσεβίκων έστρεψε όλη της τη προσοχή στον εμφύλιο πόλεμο τα πολιτιστικά θέματα και προβλήματα αφέθηκαν στα χέρια του Λουνατσάρσκι (1875-1933) Ο Λουνατσάρσκι μαζί με τους σοσιαλδημοκράτες του Γκόρκι δημιούργησαν στην Ιταλία σχολεία για εργάτες που είχαν εγκαταλείψει κρυφά τη Ρωσία, με στόχο να διαμορφώσουν συνειδητοποιημένους προλετάριους σοσιαλιστές, ένα είδος διανοούμενων της εργατικής τάξης δηλαδή, οι οποίοι θα αναλάμβαναν την διαπαιδαγώγηση άλλων εργατών, διενεργώντας την δική τους πολιτιστική επανάσταση. Το 1920 η «Προλετκούλτ» είχε πάνω από τετρακόσιες χιλιάδες μέλη που βρίσκονταν συγκεντρωμένα σε θέατρα, εργαστήρια ζωγραφικής, δημιουργικής γραφής, ορχήστρες και χορωδίες που ανήκαν σε τριακόσιους διαφορετικούς συνδέσμους σε ολόκληρη τη χώρα. Στη Μόσχα λειτουργούσε προλεταριακό πανεπιστήμιο, ενώ κυκλοφόρησε και η «Σοσιαλιστική Εγκυκλοπαίδεια» η οποία θα συνέβαλε στην δημιουργία προλεταριακού πολιτισμού, όπως συνέβηκε στην διάρκεια της γαλλικής επανάστασης με την εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό. Στους κόλπους ενός τέτοιου μαζικού κινήματος διατυπώνονταν πολλές διαφορετικές απόψεις για το περιεχόμενο της επαναστατικής κουλτούρας. Σημείο τριβής αποτελούσε η πάλη ανάμεσα στο παλιό και στο καινούργιο, στο ρωσικό και στο σοβιετικό, στο αστικό και στο προλεταριακό. Η Αριστερή ακραία πτέρυγα της «Προλετκούλτ» συντάχθηκε με την καταστροφή των στοιχείων που συνέθεταν τον παλιό κόσμο. Ο Μαγιακόφσκι με το «Αριστερό Μέτωπο Τέχνης» επιδίωκε να φυσήξει πρωτοποριακός πολιτιστικός αέρας στο Σοβιετικό καθεστώς. Ο ίδιος αποκήρυξε την κλασική τέχνη χαρακτηρίζοντάς την «σκουπίδια της παλιάς αισθητικής» επιβεβαιώνοντας ότι η στάση αυτή δεν είναι τίποτα άλλο παρά επίδειξη διανοουμενίστικης αλαζονείας. Η σοβιετική κουλτούρα έπρεπε να γίνει διεθνιστική και προλεταριακή ενώ θα βασιζόταν στις αρχές του κολεκτιβισμού. Θα έπρεπε να δημιουργηθούν προλεταριακή φιλοσοφία, προλεταριακή επιστήμη, προλεταριακή τέχνη. Ωστόσο ο Λένιν δεν έκρυβε την βαθιά του απέχθεια για τον πολιτιστικό μηδενισμό της «Πρωτοπορίας» η οποία του φαινόταν ακατανόητη και απωθητική. Οι περισσότεροι εργάτες που επισκέπτονταν τις λέσχες του κινήματος της πρωτοπορίας ήθελαν να μάθουν γαλλικά, να χορεύουν και να γίνουν όσο το δυνατόν πιο εκλεπτυσμένοι, ενώ αντιστέκονταν στους πειραματισμούς του κινήματος και δεν έβλεπαν με καλό μάτι την συγκατοίκηση. Σε πρότυπο συγκρότημα κατοικιών που χτίστηκε στη Μόσχα το 1930 οι ένοικοι κρέμασαν στους τοίχους εικόνες αγίων και θρησκευτικά ημερολόγια, αφού η υποτυπώδης σχέση με τις τέχνες βασιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στις εκκλησιαστικές εικόνες, ενώ προτιμούσαν να τρώνε στα κρεβάτια τους παρά στις κοινόχρηστες τραπεζαρίες. Ο Μαρκ Σαγκάλ ήταν εκείνος που ανέλαβε να διακοσμήσει τους δρόμους του Βιτέμπσκ για την πρώτη επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Και οι τοπικοί αξιωματούχοι τον ρωτούσαν γιατί είναι πράσινη η αγελάδα, γιατί πετάει το σπίτι στον αέρα, τι σχέση έχει η τέχνη του με τον Μαρξ και τον Ένγκελς.

Ο κινηματογράφος αναγορεύτηκε ως η πιο δημοφιλής και η πιο σημαντική τέχνη της πρωτοπορίας. Ενώ στο θέατρο κυριαρχούσε η μέθοδος Στανισλάφσκι και στον αντίποδα της ο Μέγιερχολντ εκπαίδευε στους ηθοποιούς του σε ακροβατικές τεχνικές στην ξιφασκία, την πυγμαχία, το μπαλέτο, την γυμναστική, το μοντέρνο χορό έτσι που να μπορούν να αφηγούνται ιστορίες με τις κινήσεις του σώματός τους και με μορφασμούς. Ο Μεγιερχόλντ έβλεπε τον ηθοποιό ως καλλιτέχνη – μηχανικό που διαμορφώνει το σώμα του με βάση επιστημονικούς κανόνες που ισχύουν για τον χρόνο και την κίνηση.

«Μια καλλιτεχνική παραγωγή δεν είναι γνήσια παρά μόνο όταν μεταδίδει στον άνθρωπο μια νέα, έστω και απειροελάχιστη, εμπειρία.», ισχυρίζεται ο Λέων Τολστόι. Οι Ρώσοι πρωτοποριακοί αντιτάχθηκαν και πολέμησαν μια κουλτούρα που βρισκόταν έτσι και αλλιώς σε κρίση, αλλά ουδέποτε αναίρεσαν το ρόλο της τέχνης. Αντίθετα αποκάλυψαν νέες μορφές και τεχνικές και επιχείρησαν να πλησιάσουν με τολμηρές και ρηξικέλευθες ιδέες τις κοινωνικές ανακατατάξεις που τεκταίνονταν γύρω τους. Δεν ήταν μάρτυρες των ιστορικών αλλαγών που λάβαιναν χώρα στο καιρό τους, αλλά πρωταγωνιστές.

. Οι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας δεν αισθάνθηκαν ποτέ περιθωριακοί. Όταν «η μορφή φθάνει στο σημείο μηδέν, κατά τον Μάλεβιτς, δεν σημαίνει πως το έργο καταστρέφεται ή ταπεινώνεται όπως στο Dada».

. Μετά τον θάνατο του Λένιν το 1924, μετά την αυτοκτονία του Μαγιακόφσκι το 1930, με την φυγή στην Ευρώπη καλλιτεχνών όπως ο Βασίλι Καντίνσκι και ο Μαρκ Σαγκάλ οι οποίοι δεν ήταν μαρξιστές αλλά βοήθησαν όπως και οι συνάδελφοί τους στην εξέλιξη και στην στερέωση της πρωτοπορίας. Το κίνημα αυτό διέκοψε τη διαδρομή του, και αντικαταστάθηκε από το δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού του Ζντάνωφ.

Ο οδηγός της ελληνικής πρεσβείας στη Μόσχα, Γ. Κωστάκης, διέσωσε τα έργα της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Σήμερα η συλλογή του βρίσκεται στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ και στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Θεσσαλονίκη.