Ανατροπές Χριστουγεννιάτικες
Τις μέρες των Χριστουγέννων οι στοχασμοί μας είναι προφανώς αμέτρητοι, για αμέτρητες έγνοιες. Νομίζω όμως πως έχει ξεχωριστή σημασία, κάποιοι στοχασμοί μας να αφορούν καθαυτά τα Χριστούγεννα. Η πίστη δεν είναι όλων, ούτε φυσικά είναι υποχρεωτικό να είναι όλων. Είναι όμως όλων ο κοινός εορτασμός και η κοινή αργία. Ο νεοφιλελευθερισμός καταργεί τις κοινές γιορτές και τις αντικαθιστά με ατομικά ρεπό σε ιδιωτικούς χρόνους (το άνοιγμα των καταστημάτων τις Κυριακές είναι στον τόπο μας πρόσφατο δείγμα του). Αντίθετα, η κοινή γιορτή και η κοινή αργία είναι κορυφαία δυνατότητα ώστε όλοι (ένθεοι και άθεοι) να βιώνουν το κοινωνικό: να ανταμώνουν, να συζητούν, να αναζητούν.
Εδώ και μερικά χρόνια κάτι αλλάζει στον χριστουγεννιάτικο στολισμό. Το δέντρο συνεχίζει να κυριαρχεί, όμως συχνά δεν συνοδεύεται από τη φάτνη. Προφανώς η φάτνη ταυτίζεται με την πίστη στον Χριστό και ως εκ τούτου αποφεύγεται όποτε δεν συντρέχει αυτή η πίστη ή όποτε το δέντρο το στολίζει κάποιος δήμος που θέλει να είναι ουδετερόθρησκος. Δεν μέμφομαι την ουδετεροθρησκεία, και φυσικά εννοώ την πίστη ως θέμα ελεύθερης επιλογής. Όμως χρειάζεται να προβληματιστούμε πάνω σε κάτι άλλο: Πάνω στις αξίες οι οποίες καθιστούν μπορετό το ουσιαστικό αντάμωμα όλων των ανθρώπων (το ξαναλέω: πιστών και απίστων) στον κοινωνικό χώρο.
Ο Γάλλος ανθρωπολόγος Μαρκ Οζέ είχε επισημάνει ότι οι χώροι όπου ζει ο άνθρωπος είναι δύο λογιών. Αφενός οι «ανθρωπολογικοί τόποι», δηλαδή εκείνοι που συνυφαίνονται με την ανθρώπινη κοινότητα. Είναι οι χώροι που γνωρίζουμε ως πόλη, ως σπιτικό, ως τόπο δουλειάς κοκ., με ποικίλα προβλήματα μεν, αλλά πάντως με βασικό χαρακτηριστικό τη δυνατότητα συγκρότησης σχέσεων. Αντίθετα προς αυτούς, υπάρχουν οι «μη-τόποι»: Πολυκαταστήματα, αυτοκινητόδρομοι, ξενοδοχεία, δηλαδή χώροι που δεν δημιουργούν ούτε προσωπική ταυτότητα, ούτε σχέσεις. Εκεί το κοινωνικό θρυμματίζεται, και πάνω από τα θρύψαλά του περνούν εκατομμύρια ατομικές ράγες. Αλλά στις ράγες δύσκολα μπορεί κανείς να σταθεί ή να συμπαρασταθεί.
Η φάτνη αναπαριστά μια αφήγηση. Την αφήγηση του Χριστιανισμού για την ενανθρώπιση του Θεού του, η οποία δεν είναι μια ουδέτερη αφήγηση, αλλά έχει ως κέντρο βάρους τη ρήξη με την αδικία και τον θάνατο, την αποφασιστική αλληλεγγύη προς τους απόκληρους. Αλληλεγγύη η οποία εκδηλώνεται όχι με κάποιες χειρονομίες αγαθοεργίας, αλλά με την ταύτιση μαζί τους. Ο Χριστός δεν στηρίζει απλώς τους απόκληρους· γίνεται ο ίδιος απόκληρος. Όχι απλώς δεν γεννιέται σε παλάτι, αλλά δεν γεννιέται ούτε καν σε σπιτικό. Γεννιέται καθοδόν (την Παναγία, λέει, την έπιασαν οι πόνοι μεσοστρατίς, καθώς ταξίδευαν) και στα άκρα της ανθρώπινης συνθήκης. Το ευαγγέλιο λέει ότι η Μαρία φάσκιωσε το νεογέννητο σε παχνί, διότι δεν είχαν βρει χώρο ούτε καν σε πανδοχείο. Ένας Θεός που γεννιέται πιο πέρα ακόμη κι από τους «μη-τόπους»!
Στη γέννηση του Χριστού δεν συμμετείχε στο παραμικρό η πολιτική ελίτ και το θρησκευτικό κατεστημένο. Συμμετείχαν, όμως, οι απρόσμενοι: Κάμποσοι τσοπάνηδες και τρεις αλλοδαποί. Οι τρεις μάγοι, αναζητητές που δεν ανήκαν στον Ισραήλ. Με την ελεύθερη ανταπόκριση των απρόσμενων, ο χώρος ο πέραν και των «μη-τόπων» μετατρέπεται σε «ανθρωπολογικό τόπο». Μετατρέπεται σε χώρο ανθρώπων, όχι αυτόματα, αλλά μέσω της πράξης και μέσω της αποδοχής ενός νοήματος. Στη φάτνη, δηλαδή, δεν έχουμε φυγή από την κοινωνία, αλλά μια αντιπρόταση για μια άλλη κοινωνία.
Ένα δέντρο χωρίς φάτνη δίνει χαρά, αλλά χαρά άχρωμη. Με τη φάτνη, όμως, η χαρά αποκτά κοινωνικό και ταξικό πρόσημο. Φυσικά ο ευέλικτος καπιταλισμός που καταπίνει τα πάντα, πασχίζει να καταπιεί και τη φάτνη, όχι αρνούμενός την ρητά όπως θα έκανε ένας έντιμος άθεος, αλλά ενσωματώνοντάς την και πλασάροντάς την ως ένα ακίνδυνο μπιμπελό. Οπότε, κορυφαία πράξη αντίστασης σήμερα είναι να ακούσεις τη φωνή της ίδια της φάτνης – όχι να την προσπεράσεις, όχι να την καταργήσεις. Το να την ακούσεις είναι ακριβώς αυτό που δεν θέλουν όσοι κάνουν τον κόσμο απάνθρωπο.
[Βασισμένο στο βιβλίο του Θανάση Ν. Παπαθανασίου, Η ρήξη με το μηδέν. Σφηνάκια πολιτικής θεολογίας, εκδ. Αρμός, Αθήνα 22017].
