Στο βιβλίο «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ (εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2019), το τρίτο του κεφάλαιο που αναφέρεται αποκλειστικά σε πτυχές του έργου του  σουρεαλιστή ποιητή και μαθηματικού Έκτορα Κακναβάτου (τα άλλα τρία κεφάλαια αναφέρονται στον μαθηματικό ποιητή Δ. Γαβαλά, στον Θεσσαλονικιό ποιητή Γ. Θ. Βαφόπουλο –με σπουδές στα μαθηματικά, επίσης-,  και στον Αργεντινό ποιητή και δοκιμιογράφο Χ.Λ.Μπόρχες), υπάρχει ένα σχόλιο, με αφορμή στίχους από το ποίημά του «ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ΟΧΕΙΑΣ».  Στο συγκεκριμένο απόσπασμα  του βιβλίου ( όπου και το σχόλιο) γίνεται μια σύντομη  αναφορά στον Ανθέμιο και τον Ισίδωρο, τους αρχιτέκτονες που σχεδίασαν και επέβλεψαν στο κτίσιμο της Αγιά Σοφιάς στην Κωνσταντινούπολη, επί Ιουστινιανού. Η καταφυγή στο συγκεκριμένο απόσπασμα του βιβλίου γίνεται με αφορμή την πρόσφατη και συνεχιζόμενη κατακραυγή στα κάθε είδους μέσα μαζικής επικοινωνίας: ψηφιακά, κοινωνικής δικτύωσης, εφημερίδες, τηλεοπτικές εκπομπές και περιοδικά, από το γεγονός της μετατροπής της Αγιά Σοφιάς σε οθωμανικό τζαμί, από μουσείο και χαρακτηρισμένο από την UNESCO ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς που λειτουργούσε έως τώρα. Ως μουσείο ήταν ήδη από 1934 με απόφαση του Κεμάλ Ατατούρκ.

Δεν θα επεκταθούμε στις συνέπειες και τις σκοπιμότητες, όποιες είναι αυτές, αυτής της πρόσφατης ενέργειας του Τούρκου προέδρου, ουσιαστικά, του Ταγίπ Ερντογκάν, καλυμμένου από μια, μάλλον, καθ’ υπόδειξη απόφαση του τουρκικού συμβουλίου της επικρατείας. Πολλά μπορούν να ειπωθούν επ’ αυτού. Ωστόσο, η πλημμυρίδα των δημοσιεύσεων, όχι μόνο από ειδικούς αλλά και από ικανό αριθμό ανίδεων σχολιαστών των κοινωνικών δικτύων, κυρίως, και κάποιων δημοσιογράφων και παρουσιαστών σε δελτία ειδήσεων, έφερε στο φως της δημοσιότητας ανακρίβειες του τύπου ότι την Αγιά Σοφιά την έκτισαν οι έλληνες Αρτέμιος (sic!) και Ισίδωρος, προκαλώντας ακόμη και γέλιο. Είναι γνωστό ότι οι αρχιτέκτονές της ήταν ο Ανθέμιος με τον Ισίδωρο και όχι ο Αρτέμιος με τον Ισίδωρο!

• Τι Λωζάννη, τι Κοζάνη,… θα μου πείτε!

Πολλοί, λοιπόν, από τους εν λόγω ανίδεους, χαρούμενοι και έμπλεοι εθνικής περηφάνιας γέμισαν το διαδίκτυο και με φωτογραφία ακόμη του μεγαλοπρεπούς μνημείου, με γραμμένη τη σχετική λάθος λεζάντα να φιγουράρει πάνω στην εικόνα!

Και, όπως είθισται, με τις επανωτές κοινοποιήσεις, που απερίσκεπτα γίνονται σε ανάλογες περιπτώσεις, οι τοίχοι (κοινώς τα ντουβάρια) πολλών, σε fb και αλλού, γέμισαν με το εν λόγω λάθος.  Δείγμα αυτής της ενέργειας είναι κι η εικόνα που πήρα από κάποια ανάρτηση στο fb, η οποία, ευτυχώς, σχολίαζε το  θέμα και διόρθωνε τη λάθος πληροφορία, καγχάζοντας, ως όφειλε.

Αλλά ας έλθουμε τώρα στο «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ (σελ. 141-142) [1] για να δούμε τη σχετική αναφορά σε αυτό. Διαβάζουμε στίχους από το ποίημα του Έκτορα Κακναβάτου «ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ΟΧΕΙΑΣ»:

« […]

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ ΟΧΕΙΑΣ [2]  

Εἰκοσάκις νυχτόβια ρίχτηκε πίσω μας

ἡ συμμετρία

Βαθιὰ στὸ δάσος ἀκούγονταν πριόνι:

Ὅλο καὶ κατέβαινε νὰ γεννηθεῖ

τὸ μιαρὸν βρέφος Ἰσίδωρος Νικομάχου

Ἐξαρχίδης.

[… ].

Εστιάζουμε την προσοχή μας στο ‘εικοσάκις’ και στην έννοια της ‘συμμετρίας’, για τα οποία μιλήσαμε και με άλλες πολλές αφορμές [στο βιβλίο]. Μα πιο πολύ να μείνουμε στο πώς τους «ρίχτηκε» –τους επιτέθηκε– σε συνθήκες νύχτας (ως νυχτόβια) από πίσω η συμμετρία και τους έφερε σε κατάσταση ζευγαρώματος, οργασμού. Το ‘οχείας’ του τίτλου το μαρτυρά αυτό με τα επιλεγόμενά του. Το μιαρό βρέφος (ως αποτέλεσμα της «βίαιης» οχείας, πιθανόν) με το όνομα Ισίδωρος Νικομάχου ίσως αναφέρεται στον Ισίδωρο τον Μιλήσιο (442 -537 μ.Χ.). Λέω ίσως, γιατί πάντα σε τέτοιες ταυτοποιήσεις χαρακτήρων υπάρχει μεγάλη δόση αυθαιρεσίας, όταν δεν υπάρχουν άλλες πηγές και πληροφορίες που να τις πιστοποιούν. Είναι γνωστό ότι ο Ιουστινιανός ανέθεσε στους Ανθέμιο τον Τραλλιανό και τον Ισίδωρο τον Μιλήσιο να κτίσουν ως αρχιτέκτονες μηχανικοί την Αγία Σοφία. Και οι δύο εκτός από αρχιτέκτονες ήταν και σπουδαίοι μαθηματικοί. Ο πρώτος ήταν γεωμέτρης από τις Τράλλεις της Μ. Ασίας. Σε πολλές κατασκευές του εισήγαγε και τον λόγο της χρυσής τομής. Μελέτησε τις ιδιότητες των κωνικών τομών τις οποίες εφάρμοσε στην οπτική, επεκτείνοντας με αυτές σε πολλά σημεία τις σκέψεις του Απολλώνιου του Περγαίου. Στον Ανθέμιο οφείλεται η ανακάλυψη ότι η εστία παραβολικού κατόπτρου συγκεντρώνει τις ακτίνες που προσπίπτουν σ’ αυτό, υπό τον όρο ότι είναι παράλληλες προς τον άξονά του. Άφησε σπουδαίο συγγραφικό έργο για διάφορα θέματα. Ο δεύτερος, ο Ισίδωρος, από το γεγονός ότι δίδασκε την Ευκλείδεια γεωμετρία, ήταν γνωστός και ως γεωμετρικός. Επινόησε όργανο με το οποίο γράφεται η υπερβολή. Δημοσίευσε το έργο Περί κατασκευής κοίλων κατόπτρων. Υπήρξε εκδότης και σχολιαστής των έργων του Ευτοκίου αναφορικά με τον Απολλώνιο και τον Αρχιμήδη. Έγραψε επίσης σχόλια για έργο του Ήρωνος του Αλεξανδρέως. Ακόμη, εξέδωσε τα έργα του Αρχιμήδη. Υπήρξε δάσκαλος του τελευταίου διευθυντή της Ακαδημίας Αθηνών, του Δαμάσκιου. Ο Νίκος Εγγονόπουλος δημιούργησε σχετική μεταξοτυπία με φιγούρες και τους δυο αυτούς άνδρες. Τους έχει να κρατούν γεωμετρικά όργανα στα χέρια, και σχέδια. Η Αγιά Σοφιά διακρίνεται μικρή στο πίσω μέρος της μεταξοτυπίας.

Δεν γνωρίζω αν ο πατέρας του Ισιδώρου ονομαζόταν Νικόμαχος. Εκείνο που είναι γνωστό στην ιστορία των αρχαίων μαθηματικών, είναι ότι ένας άλλος Νικόμαχος ο Γερασηνός, 60-120 μ.Χ., υπήρξε επίσης σπουδαίος για την εποχή εκείνη μαθηματικός. Αρκετά χρόνια πιο πριν άφησε σημαντικό έργο σε θέματα Αριθμητικής και άλλα. Αυτός ο Νικόμαχος δεν μπορούσε να είναι πατέρας του Ισιδώρου του Μιλήσιου, επειδή έζησαν σε διαφορετικές περιόδους. Δεν αποκλείεται, όμως, ο Ισίδωρος, ως νεότερος, να ήταν γνώστης και της Αριθμητικής του Νικόμαχου του Γερασηνού, δεδομένου ότι τα συγγράμματά του επηρέασαν τα μεσαιωνικά μαθηματικά. Οπότε, εμμέσως, πήρε δάνεια μαθηματικά που τον διαμόρφωσαν πνευματικά. Αλλά είπαμε: Όλα αυτά έχουν μεγάλη δόση αυθαιρεσίας. Στην ποίηση, ωστόσο, και περισσότερο όταν αυτή κινείται στον υπερρεαλισμό, ακόμη και τέτοιου είδους αυθαιρεσίες είναι συχνά επιτρεπτές και αναμενόμενες».

Σημείωση:  Δεν είναι μόνο ο Νίκος Εγγονόπουλος που σε έργο του αποτύπωσε την Αγιά Σοφιά, έστω και σε δεύτερο πλάνο στη συγκεκριμένη μεταξοτυπία. Το περίλαμπρο μνημείο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και για πολλούς άλλους σπουδαίους εικαστικούς, έλληνες και ξένους. Υπάρχει πλούσιο υλικό σε κάθε διαδικτυακή αναζήτηση για όποιον ή όποια ενδιαφέρεται για το θέμα.

[1]  Τριανταφύλλου, Θανάσης (2019). «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ, εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, Θεσσαλονίκη, σ. 141-142.

[2]  Κακναβάτος, Έκτωρ (1990). ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1978-1987, «ΤΕΣΣΕΡΑ ΦΟΝΙΚΑ», Β’ εκδ. ΑΓΡΑ, Αθήνα, σ. 249.