Θέλω να αρχίσω από τον τίτλο του μυθιστορήματος της Νέλλας Συναδινού. Σημειολογικά προοιωνίζεται το περιεχόμενό του με υπόρρητο τρόπο, την παρουσία της γυναίκας κατά τον 20ό αιώνα, καθώς και την περιπέτεια αυτής κατά την ιστορική αυτή διαδρομή της. Προτιμώ τον όρο «περιπέτεια», γιατί προσδιορίζει πληρέστερα την πορεία της στον κρίσιμο αυτόν αιώνα: υποκοριστικά τα μποτίνια και τα γοβάκια του τίτλου, εναρμονισμένα στη λεπτότητα του αδύνατου φύλου, όπως υπαγόρευσαν οι κοινωνικές συνθήκες να αποκαλείται, σε αντίθεση με τα χειραφετημένα, τα εξισωμένα για τα δύο φύλα και γλωσσικά απροσδιόριστης προσωπικότητας σπορτέξ, δηλώνουν υπαινικτικά τη φυσιογνωμία και το υπαρξιακό υπόστρωμα του βιβλίου: έτσι αρχίζει το παραμύθι του αιώνα που πέρασε, από τα παλαιικά μποτίνια με τα σφιχτά κορδόνια στο κέντρο τους, υπόδημα προστατευτικό των αστραγάλων, του τελευταίου απόκρυφου σημείου της γυναικείας ομορφιάς, που έπρεπε και αυτό να καλυφθεί· από τα μποτίνια λοιπόν στα απελευθερωμένα αστικά γοβάκια, το γυάλινο όνειρο της λαϊκής Σταχτοπούτας, και από αυτά στα απελευθερωμένα σπορτέξ της εποχής μας, υπόδημα που δείχνει να παραμερίζει τις διαφορές των φύλων.
Δέκα κεφάλαια συναποτελούν το πολυζωνικό αυτό μυθιστόρημα, ισάριθμα των δεκαετιών ενός αιώνα μεγάλων αλλαγών, καθένα από τα οποία διεισδύει απεικονιστικά, θεατρικά, θα έλεγα στην κοινωνική, την πολιτική και την πολιτιστική σημασία του ρόλου της γυναίκας. Σταδιακά, από δεκαετία σε δεκαετία διακρίνει κανείς πώς και με ποιο τίμημα συμπράττει η γυναίκα, εκούσα ή άκουσα, στις εξελίξεις των εποχών, συμμετοχή και σύμπραξη, οι οποίες, ανάλογα με την περίπτωση, οδηγούν σε μορφές χειραφέτησης και αυτονομήσης, δηλωτικές του φαύλου κύκλου, στον οποίο στροβιλίστηκε αυτή, πέφτοντας σε νέες αιχμαλωσίες, τίμημα της επίπλαστης και ακριβά πληρωμένης ανεξαρτησίας της. Η συγγραφέας, σκηνοθετώντας πολύ πειστικά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, τοποθετώντας τη γυναίκα στο κέντρο της, αποτυπώνει ρεαλιστικά τις σχέσεις της με το έτερο φύλο, δείχνοντας τα στάδια που επιφύλαξε η ίδια η ζωή στο θήλυ, με εφαρμογές πρωτίστως στην ερωτική και τη συζυγική ζωή της, και εξ αυτών στην ψυχοσύνθεσή της.
Ανέφερα το επίρρημα «ρεαλιστικά», επειδή ακριβώς η συγγραφέας δεν έχει ψευδαισθήσεις· φωτογραφίζει, συγκεντρώνει, καταγράφει, περιγράφει· δεν υποβάλλει, δεν επιβάλλει. Αφήνει τον αναγνώστη να σχηματίσει αβίαστα γνώμη· δεν λειτουργεί ανταγωνιστικά, διαβλέποντας στη συμπόρευση των δύο φύλων τη σύνθεση και τη συνοδοιπορία, τονίζει τις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις, που ταλανίζουν τη σχέση τους, αποκαλύπτει διά στόματος των ιδίων των ηρωίδων τους πολύμορφους κοινωνικούς όρους που οδηγούν στις αντιπαραθέσεις· παρουσιάζει, μέσα από τις πράξεις των πρωταγωνιστριών της τα πολιτικά συστήματα και τις κοινωνικές επαναστάσεις, που επαγγέλθηκαν και επαγγέλλονται παραδείσους, αλλά χάλκευσαν και χαλκεύουν νέα δεσμά· που υπόσχονται ελευθερίες, αλλά τις διαβαθμίζουν κολοβώνοντάς τες. Μετρά με προσοχή τα ιστορικά δεδομένα, τα οποία άλλοτε ευνοούν την ανέλιξη και άλλοτε την υπονομεύουν, περνώντας μέσα από τα δύσβατα μονοπάτια ενός διαμεσολαβημένου στην Ελλάδα σοσιαλισμού· δείχνει πάντα με τον τρόπο των γυναικών της ποια τροχοπέδη φρενάρει την πρόοδο κατά τον μεσοπόλεμο, τη δίνη των δικτατοριών, της μεταξικής και της απριλιανής, τα αποτελέσματα των οποίων άφησαν βαθιά ίχνη. Αναδεικνύει τα τραύματα της Μικρασιατικής καταστροφής και του Εμφυλίου, αναδεικνύοντας παράλληλα την ηρωική γυναικεία συμμετοχή, στο πρόσωπο της πονεμένης μάνας, της ανέστιας πρόσφυγος, της καθημαγμένης πόρνης, της φιλόπονης εργάτριας, της απατημένης ερωμένης ή της υποταγμένης συζύγου. Στις μετά το 1960 δεκαετίες, η γυναίκα αποτελεί πρόσωπο ρυθμιστικό των νέων συνθηκών, πολύ περισσότερο μάλιστα από ποτέ. Ωστόσο, αν και μορφωμένη, επιστήμων, ανεξάρτητη ως εργαζόμενη, αυτεξούσια, επαναστάτρια ακόμη, με υπερβάσεις πολλές φορές των κοινωνικών δυνατότητων που της παρέχονται, εντούτοις περιπίπτει σε νέες μορφές μοναξιάς.
Η γυναίκα, και με μποτίνια και με γοβάκια και με τα σύγχρονα σπορτέξ, είναι κοινωνικά αδικημένη παρά τον καίριο ρόλο που της επιφυλάσσεται. Μόνο από τη δεκαετία του 1970, και κυρίως μετά τη μεταπολίτευση, φαίνεται να αλλάζουν οι συνθήκες χάρη στη αναπότρεπτη συμμετοχή της στα δρώμενα. Αυτό το αναπότρεπτο, το νομοτελειακό, με το δικό της αγώνα, είναι που άλλαξε τις τύχες της. Εργαζόμενη απελευθερώνεται, σπουδάζοντας μορφώνεται, αγωνιζόμενη διεκδικεί, πληρώνοντας όμως, πληρώνοντας πάντοτε ακριβό τίμημα για τις μεταβολές αυτές, με πρωτόγνωρες μορφές σκλαβιάς, εργαζόμενη διπλά.
Η γυναίκα στο βιβλίο καταξιώνεται πρωτίστως ως άνθρωπος, ως μέτοχος σε κοινή με τον άνδρα μοίρα. Η συγγραφέας δείχνει ακριβώς ότι οι όποιες διαφορές με το έτερο φύλο δεν είναι στο βάθος προσωπικές ούτε πλέον φυσικές, αλλά κατεξοχήν κοινωνικές· ότι οι διαστάσεις και οι συγκρούσεις, οι οποίες άλλοτε περιγράφονται καθαρά και άλλοτε διαφαίνονται, οφείλονται στις συνθήκες, υπό τις οποίες διαμορφώνεται ο τρόπος ζωής με επίπτωση στη διαμόρφωση των ανθρώπινων χαρακτήρων. Σε κάθε περίπτωση, είναι ορατή και συχνά δραματική η μοναξιά της γυναίκας, η μοναξιά του θήλεος ορθότερα, μοναξιά η οποία μεταβάλλει μεν μορφή και εκδηλώσεις ανά δεκαετία, στην ουσία όμως διατηρεί αναλλοίωτο το υπαρξιακό της κενό.
Τα γεγονότα είναι επιμελώς αξιολογημένα, οι νοοτροπίες, τα έθη, οι συμπεριφορές, δοσμένα ανά δεκαετία, παρά το ότι οι κοινωνικές περιοδολογήσεις δεν είναι εύκολα διακριτές στην πράξη. Ιδωμένα, βεβαίως, όλα με τη ματιά και την εμπειρία της γυναίκας. Οι λεπτομέρειες για κάθε δεκαετία, ο τρόπος ζωής, οι μεταβολές, οι αντιπαλότητες, οι συγκρούσεις σε όλα τα επίπεδα, με έμφαση στο πολιτικό, σύμφωνα με το οποίο κανονίζεται εν πολλοίς ο κοινωνικός και ο οικογενειακός βίος, δίνονται με εξαιρετική πιστότητα, δημιουργώντας ένα εξελικτικό συνεχές, ώστε ο αναγνώστης, παρά τον διαχωρισμό των δεκαετιών σε κεφάλαια και την αλλαγή των σκηνικών, να μπορεί να παρακολουθεί οργανικά τη συνέχεια. Στα ανωτέρω συντελεί τα μέγιστα η ευέλικτη γλώσσα που χρησιμοποιεί η συγγραφέας, προσαρμοσμένη στις γλωσσικές συνθήκες κάθε εποχής αλλά και στην κοινωνική προέλευση, τη μόρφωση, την προσωπικότητα των ηρωίδων, από την αστική καθαρεύουσα των πρώτων δεκαετιών του αιώνα έως τη λόγια ή την καθημερινή δημοτική αλλά και την αγοραία, την πρόστυχη ή τη χυδαία, και ακόμη την ξύλινη γλώσσα της πολιτικής μονομέρειας ή την αργκό των νεαρών ηλικιών. Κέντρο σταθερό της αφήγησης η γυναίκα, περιστοιχιζόμενη από ποικίλα πρόσωπα, υποκείμενη στην κοινωνική αναλγησία.
Το βιβλίο της κ. Συναδινού –πρέπει να τονιστεί αυτό– δεν είναι ιστορικό, είναι αμιγώς λογοτεχνικό, με κοινό θεματικό άξονα τη γυναίκα και επί μέρους τμήματα, με απόλυτη εσωτερική συνάφεια μεταξύ τους, την ιστορία του γυναικείου φύλου στον περασμένο αιώνα. Θα έλεγα, προσπαθώντας να εστιάσω στην ουσία του έργου, στο βαθύ δηλαδή στρώμα που ενυπάρχει κάτω από τη διήγηση των επιμέρους κεφαλαίων, ότι παρουσιάζονται οι όψεις του μύθου που έχει πλεχθεί γύρω από τη φυσιογνωμία, την παρουσία και την προσφορά της. Είναι –προτέρημα της λογοτεχνίας αυτό– η μυθιστορηματική θεώρηση ενός προσώπου που καταπιέστηκε και αδικήθηκε στο διάβα των αιώνων· που συντέλεσε καίρια στον εξανθρωπισμό του ανθρώπου, πληρώνοντας βαρύ τίμημα, όχι μόνο για την αναγνώριση της προσφοράς του, αλλά και για την ίδια την απελευθέρωσή του από όσα δεινά του επιφύλαξαν οι αιώνες. Και περαιτέρω, είναι η τραγική ιστορία του ανθρώπινου είδους, εντοπισμένη στο πρόσωπο της γυναίκας, σε ένα αγώνα υπαρξιακά αδιέξοδο.
Πρέπει να αναφερθώ, σύντομα ασφαλώς, και στο ειδολογικό μέρος του βιβλίου, επειδή το χαρακτηρίζει πρωτοτυπία στη δομή, η οποία το καθιστά, παρά το μέγεθός του, αναγνωστικά ελκυστικό. Καταρχάς, ο δεκαμερής χωρισμός σε ζώνες, οι οποίες αποτελούν ενότητες στοιχισμένες στην ιστορικότητα, με επιλογές τού πολιτικά και κοινωνικά μείζονος που, ως γνωστότερο στον αναγνώστη, καθιστά κατανοητό, φιλικό θα πρόσθετα, το αναγνωστικό περιβάλλον. Έπειτα, είναι η συνοχή των δέκα εποχών μεταξύ τους, η συνθετική τους ενότητα. Μπορεί να μεταβάλλονται τα πρόσωπα των ηρωίδων, να αλλάζουν εκπροσωπώντας με νέους χαρακτήρες την εκάστοτε επόμενη δεκαετία, όμως το κεντρικό πρόσωπο, η γυναίκα ως ανθρώπινη οντότητα, αποτελεί δείκτη ισορροπίας και σημείο αναφοράς, συντελώντας ώστε να εξελιχθεί ακώλυτα η μυθοπλασία.
Πρόκειται, λοιπόν, για ένα σύνθετο μυθιστόρημα, με πολλά θεατρικά στοιχεία, με σκηνές σαφώς κανονισμένες και οριοθετημένες, που του προσδίδουν ζωντάνια και ευελιξία. Εννοώ, με τα προηγούμενα, την αυτοτέλεια των δέκα ζωνών, καθεμιά απ’ τις οποίες μπορεί να υπαχθεί ειδολογικά είτε στη νουβέλα είτε στο εκτενές διήγημα. Ωστόσο, η ενότητα του όλου έργου, παρά την κατά ζώνη αυτονομία, διαταράσσεται, αν κάποια δεκαετία απαλειφθεί, τεκμήριο αυτό της συνοχής και της συνθετικής του ποιότητάς του.
