Εισαγωγή – Τα τρία είδη φιλίας κατά Αριστοτέλη

Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχουν τρία είδη φιλίας

α. η κατώτερη βαθμίδα : ‘φιλία του χρήσιμου’ – όταν ο ένας έχει ανάγκη τον άλλο π.χ. πολιτικά ή κοινωνικά – όπως ο συνεταιρισμός, ψήφος σε βουλευτή που βοηθά. Ο φίλος είναι αλληλέγγυος του άλλου, δεν ενώνονται ψυχικά, απλώς έχουν εκατέρωθεν οφέλη.

β. η μεσαία βαθμίδα: «φιλία για ηδύ»/ ηδονή, ευχαρίστηση π.χ. για γλέντι, έρωτα. Ο φίλος δεν αγαπά τον άλλο για τον χαρακτήρα του αλλά γιατί κάνουν ευχάριστη παρέα, ή έχουν κοινό ευχάριστο ενδιαφέρον π.χ. οπαδοί ομάδας κ.ά. Δεν εξελίσσεται αναγκαία.

γ. η ανώτερη βαθμίδα : «φιλία του αγαθού/ για αρετή» όπου ο φίλος βοηθά τον φίλο – που τον θεωρεί ως δεύτερο εαυτό του – να ζήσει τη βέλτιστη δυνατή ζωή. Οι δύο αναζητούν ένα κοινό αγαθό, μια κοινή αρετή π.χ. δικαιοσύνη, ελευθερία, τέχνη.

Αναζήτηση της φιλίας του αγαθού από τον Καβάφη

Ο Καβάφης αναζητούσε τη φιλία του αγαθού ακόμα και στις συναναστροφές του με ερωτικούς συντρόφους (να διαβάζουμε στίχο και να συγκινούμαστε μαζί…). Αλλά αυτό ήταν μάταιο γιατί αυτοί ήταν χαμηλού επιπέδου, οικοδόμοι, μετανάστες κλπ. Γι’ αυτό η φιλία του Καβάφη μ’ αυτούς ήταν της κατώτερης βαθμίδας (α) ή το πολύ της μεσαίας (β).

Ο Καβάφης είχε παιδικούς φίλους, όπως ο Στέφανος Σκυλίτσης, ο Μικές Ράλλης, ο Ιωάννης Ροδοκανάκης. Ο Μικές πέθανε 26 χρόνων και η φιλία τους κράτησε ως τότε (1889). Ως καλό φίλο ο ποιητής ένιωθε τον ποιητή Περικλή Αναστασιάδη. Είχαν πυκνές συναντήσεις έχοντας ως ‘κοινό αγαθό’ την ποίηση. Το ίδιο με τον αδελφό του Ιωάννη, που αντάλλασσαν στίχους από νεαρή ηλικία· η συνεργασία τους στα χρηματιστηριακά τούς ένωνε και ωφέλιμα (ο Ιωάννης εργαζόταν στην εμπορική αντιπροσωπεία Moss).

Ως αγνούς φίλους του για κοινό Αγαθό, θεωρώ το έμπιστο στον Καβάφη ζεύγος Ρίκας και Αλέκου Σεγκοπούλου – κληρονόμοι του πνευματικού έργου του – που τον φρόντιζαν ως την τελευταία ώρα που εξέπνευσε, όταν τον εξόντωσε ο καρκίνος. Χάρη σε αυτούς διαφυλάχθηκε και αξιοποιήθηκε το έργο του, και χάρη στη μέριμνά τους μεταφράστηκε μέρος του. Φίλος ως ‘Χρήσιμος’ ήταν ο Γεώργιος Βαλασόπουλος ο οποίος μετέφρασε την ποίησή του και ο Δάλλας που έγραψε καλή κριτική για το έργο του Καβάφη. Για τον Γρηγόριο Ξενόπουλο με επιστολές ‘έστησε’ ευνοϊκή διάθεση για φιλία. Το 1903 έγραψε άρθρα στην εφημ. «Παναθήναια» εξαίροντας πρώτος και με τόλμη την ποίηση Καβάφη.

2^η Ανάγνωση του ποιήματος ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ του Κ.Π.Καβάφη

Στο ποίημα ‘Θερμοπύλες’ σε 2^η ανάγνωσή μου, ο Καβάφης υπονοεί και την ‘πολιτική φιλία’ του προς την Αδελφότητα των Αιγυπτιωτών που αγωνίζονταν να διασώσουν τις περιουσίες τους από τους Άγγλους κατακτητές. Η πλούσια επιχείρησή του πατέρα του πτώχευσε και θεωρούσε υπεύθυνους τους Άγγλους Ο ποιητής έγραφε αλληγορικά γιατί πρόσεχε να μην εκτεθεί στους Άγγλους προϊσταμένους του στην Εταιρεία Υδάτων όπου εργαζόταν. Ως νέος έγραψε άρθρο ότι «η Κύπρος έπρεπε να ελευθερωθεί από αυτούς».

Το ποίημα ‘Θερμοπύλες’ έχει άπειρες φορές αναλυθεί. Η δική μου ενδοσκόπηση διακρίνει είδη ‘συλλογικής’ φιλίας του ποιητή για το κοινό καλό σκοπό των ομοπαθών Ελλήνων Αιγυπτιωτών. Σε δεύτερη ανάγνωσή μου, πίσω από τον Λεωνίδα ο Καβάφης υπονοεί τον ευεργέτη Μπενάκη που θεωρεί προσωπικό φίλο, ή| και τον Αβέρωφ που θεωρεί ως πολιτικό φίλο και νιώθει ‘ευνοϊκή διάθεση’ με τάση φιλίας για κοινό αγαθό. Αυτοί αγωνίζονταν να διασώσουν τις περιουσίες των Ελλήνων Αιγυπτιωτών από τους Άγγλους, που στο ποίημα δεν είναι παρά οι Μήδοι. Ως Εφιάλτη ο Καβάφης θεωρεί τον φιλοάγγλο Κωνσταντίνο Σαλβάγο, ο οποίος παρασυρμένος ή πιεζόμενος από τους Άγγλους ‘κατέδιδε’ τα μυστικά των Ελλήνων Αιγυπτιωτών, που στο ποίημα παίρνουν τη θέση των Σπαρτιατών. Οι πλείστοι στίχοι (8 στους 14) αναφέρονται καθαρά στους Αιγυπτιώτες μάλλον παρά στους σκληροτράχηλους Σπαρτιάτες, και ιδού η απόδειξη

‘δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις, / με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·/

γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν /

 είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι, / πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε /

πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες, / πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.’

Ασφαλώς οι μιλιταριστές Σπαρτιάτες, ούτε δίκαιοι και ίσιοι σε όλες τις πράξεις τους είναι, ούτε φιλεύσπλαχνοι, ούτε πλούσιοι, ούτε γενναίοι όταν είναι πτωχοί, ούτε συντρέχουν όσο μπορούνε, ούτε έχουν σχέση με τη φιλαλήθεια. Είναι απλώς οι Αιγυπτιώτες φίλοι του που συντρέχουν ακόμα και τους ψευδομένους (τον δήθεν φίλο, καταδότη Σαλβάγο),

Συμπέρασμα  της 2^ης Ανάγνωσης

Οι Θερμοπύλες είναι και ποίημα πολιτικής φιλίας| ευνοϊκής διάθεσης προς τον Αβέρωφ και ‘φιλίας Αγαθού’ με τον Μπενάκη. Αυτοί ήταν οι τολμηροί ηγέτες (βλπ Λεωνίδας) που θα έσωζαν τις περιουσίες των Αιγυπτιωτών, θα διαφύλασσαν την οικονομική ευρωστία τους. Χωρίς αυτή την ευρωστία δεν θα άντεχε ο Ελληνισμός κάτω από τους Άγγλους που είχαν ιμπεριαλιστικό στόχο να αρπάξουν τα οικονομικά ηνία από τους Έλληνες.

Δρ Ιωσήφ Σ. Ιωσηφίδης

Πρόεδρος Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου

Αντιπρόεδρος Συνδέσμου Πολιτισμού Ελλάδας Κύπρου

23|12|2022

* Το πιο πάνω κείμενο είναι απόσπασμα από το δοκίμιο του Ιωσήφ Σ. Ιωσηφίδη «Η φιλία κατά Αριστοτέλη στην ποίηση του Κ.Π.Καβάφη» το οποίο δοκίμιο περιλαμβάνεται στην υπό έκδοση Συλλογή καβαφικών δοκιμίων του Ι.Σ.Ιωσηφίδη «Κ. Π. Καβάφης – Δέκα Άλλες Διαδρομές»