Από το ἔνδον σκάπτε στις Πορεῖες Κατάδυσης
Το απόφθεγμα ἔνδον σκάπτε είναι μία από τις παραινέσεις, Σκέψεις (Τὰ εἰς ἑαυτὸν) του Μάρκου Αυρηλίου (Ζ 59): σκάβε μέσα σου· μέσα σου είναι η πηγή του αγαθού και θα αναβλύζει πάντα, αν πάντοτε σκάβεις. Υπογραμμίζει την ανάγκη αυτογνωσίας. Το έργο εντάσσεται στην παράδοση της στωικής φιλοσοφίας με ιδιαίτερα έκδηλη την επίδραση του Επικτήτου. Από το ἔνδον σκάπτε του Μάρκου Αυρηλίου, την Ποιητικὴ τῆς ἀνασκαφῆς (Ἴκαρος, Ἀθήνα 2003) του Γιάννη Σακελλαράκη που συνήθιζε να επαναλαμβάνει το απόφθεγμα καθώς ανέσκαπτε το παρελθόν, φτάνουμε στις Πορεῖες Κατάδυσης της Χρύσας Αλεξοπούλου.[1] Η Αλεξοπούλου εγκατέλειψε το σκάπτε, κράτησε το ἔνδον και προχώρησε στις καταδύσεις του υγρού στίβου. Από τον βατήρα της κάθε ημέρας με εξοντωτική υπευθυνότητα και άτεγκτη αυτοκριτική εξετάζει «πῇ παρέβην; τί δ᾽ ἔρεξα; τί μοι δέον οὐκ ἐτελέσθη;», όπως πριν από όλους έλεγαν οι Πυθαγόρειοι.
Οι Πορεῖες Κατάδυσης αποτελούνται από τρεις ενότητες, την “Κατάδυση στο υγρό στοιχείο” (με 12 στάσεις), την “Κατάδυση εντός” (με 9 στάσεις) και την “Κατάδυση στο επέκεινα” (με 6 στάσεις). Όλα τα ποιήματα, στάσεις, υπακούουν σε ενιαίο σφικτό σχέδιο ωσάν να είναι ένα ποίημα. Συγκινεί το μότο από τον Philip Roth όχι μόνο γιατί είναι σπουδαίος συγγραφέας (πέθανε το καλοκαίρι του 2018) αλλά και έχει μπολιάσει τη λογοτεχνία του με την αρχαία ελληνική σκέψη και λογοτεχνία.
Τα περισσότερα ποιήματα περιλάμβάνουν το ρήμα κατέρχεσαι ή τη λέξη κατάδυση ή κάποια άλλη συνώνυμη, ουσιατικό ή ρήμα, συχνά δύο ή και τρεις φορές, ιδίως στην Κατάδυση εντός. Αρχίζουμε με την “Κατάδυση στο φίλιο νερό της μητρικής ανάμνησης” (13). Κατέρχεσαι όπου “μιλάει της σιωπής το κάλλος με εικόνες” (14). “Κατέρχεσαι με τη γοητεία του νικητή” όταν άλλοι συλλαμβάνουν “παθιασμένους διασκελισμούς μωρών παρθένων πλάι σε φθαρμένα πόδια από την αλήθεια των λαθών” (16), μια υπέροχη φράση.
Η ποιήτρια συνέχεται από αυστηρή κριτική συμπεριφοράς και υπευθυνότητας, πώς να ζει κανείς, ιδιαίτερα στην “Κατάδυση εντός”. Στην “Κατάδυση στο υγρό στοιχείο” η υπευθυνότητα αυτή απεικονίζεται μεταφορικά στη μοναξιά και τις εικόνες του βυθού (όπως στις καταδύσεις σσ. 18-19). “Όλα σ᾽τα πήρε το νερό, γιατί όλα εδώ στην απεραντοσύνη του μοιάζουν ανώφελα και περιττά” (23). “Εδώ θα μείνεις, για να σε καταπλήττει… η κάθε στιγμή, μετέωρο να σε κρατάει η κάθοδος στον άτοπο τόπο του μοναδικού” (24): έτσι τελειώνει η επισκόπηση και έρευνα του εαυτού στο βυθό της θάλασσας.
Όταν σβήσουν οι μηχανές από τις δραστηριότητες της ημέρας: “Όταν ο ήλιος δύει και η ελευθερία της νύχτας ανατέλλει, κατέρχεσαι μοναχικά,… να συναντήσεις όσα κρύβονται στου εγώ τις ατραπούς”, η πρώτη κατάδυση εντός (27), που συνεχίζεται: “Κατέρχεσαι ερωτευμένος με την άγρια ανασφάλεια της άγνοιας και τη βιαιότητα των ‘θέλω’. Κατέρχεσαι” (27, τέσσερις φορές). Τότε κατέρχεσαι εντός σου και παλεύεις με τον χρόνο, κατέρχεσαι και σκοντάφτεις σε απολιθωμένες επιθυμίες, κατέρχεσαι μόνος ακόμη και όταν είσαι με πολλούς χωρίς απέχθεια για τα λάθη σου (28). Κατέρχεσαι αλλά ανεβαίνεις στο φως, και “σε συντροφεύουν λέξεις γενναίες και απλές, θυγατέρες των ιδεών που σώθηκαν μέσα σου” (29). Κατέρχεσαι και σκορπίζεις (δις) “αποθησαυρίζοντας τόλμη και μνήμη” και δανείζεται από τη φαντασία για να σχεδιάσει κύκλους αγάπης “για τότε που προτίμησε το δίπλωμα του σεντονιού από το ξεδίπλωμα της προσδοκίας” (30). “Κατέρχεσαι [δις] αποθησαυρίζοντας” (31). Κατέρχεσαι και αναρωτιέσαι για τον έρωτα: “Κάποιοι κερδίζουν πολύ, άλλοι λίγο, μερικοί τίποτα” (32). Κατέρχεσαι και “ακατανίκητη μοναξιά σε κυκλώνει κι εσύ βυθίζεσαι εκεί όπου η βία των λέξεων δεν φτάνει” (33). “Βυθίζεσαι μόνος στον βαθύ ωκεανό σου” και τακτοποιείς τη θλίψη όπως τις φωτογραφίες “σμίλη αυτή της ύπαρξης, σημάδι ζωηρό στο πρόσωπό σου” (34). Επομένως, και η Κατάδυση εντός οδηγεί στον ωκεανό σου, και στον βυθό και “ανοίγει ένα απροσδόκητο γαλάζιο” (34, 35). Κατέρχεσαι, μα δεν βουλιάζεις γιατί προσπάθησες “να ενωθείς με το πρόσωπό σου, μόνος κι αληθινός” (35).
Η Κατάδυση στο επέκεινα αρχίζει: “Είσαι μόνος τόσο μόνος όσο τη μοναδική στιγμή της εισόδου σου στη ζωή, τόσο μόνος τώρα εμπρός στην επικείμενη έξοδο”: Κατέρχεσαι με “την παγωνιά απλωμένη στα μέλη” (39). “Την τελευταία ωδή συνθέτεις προς την ελευθερία, που τώρα ματαιώνει τον χρόνο και ακυρώνει τον τόπο: Κατέρχεσαι!” (40). Πρώτος κριτής η αδέκαστη μνήμη σου. “Αυτή θα σε δικάζει συνεχώς με μάρτυρά της το παρελθόν” (41). Κατέρχεσαι: εδώ υπάρχει μόνο κρίση ατέρμονη, “γιατί εδώ η λήθη έχει πεθάνει απελευθερώνοντας τοπαρελθόν… κι όσο κατέρχεσαι τόσο το ξαναβλέπεις και το κρίνεις κρινόμενος” (42). Όλα αναπόδραστα παρόντα. “Κατέρχεσαι και η μνήμη σε συνοδεύει αδιάψευστη” (43). “Κατέρχεσαι, εκεί που δεν υπάρχει ούτε φίλος ούτε εχθρός, μόνος με την αλήθεια κατάματα να ετοιμάζει την άνοδό σου στο Φως” (44). Ο τελευταίος αυτός αίνος της κατάδυσης αντιτίθεται με την άνοδο στο Φως που ετοιμάζει η αλήθεια, η ηθική δικαίωση.
Απέδωσα το περιεχόμενο της Συλλογής επιλέγοντας χαρακτηριστικές εκφράσεις της πλοκής του ποιήματος που είναι ταυτόχρονα οι πιο επιτυχημένες ποιητικές εκφράσεις. Από την Κατάδυση στο υγρό στοιχείο, που αρχίζει με την “κατάδυση στο φίλιο νερό της μητρικής ανάμνησης”, η ποιήτρια προχωρεί και οικοδομεί με εικόνες μεταφορικά την κατάδυση εντός.
Το ποίημα είναι απολογισμός της ζωής μέχρι το επέκεινα. Οι καταδύσεις στο υγρό στοιχείο ορίζουν με εικόνες το πεδίο και προλογίζουν τις επόμενες. Οι καταδύσεις εντός είναι αυστηρές και αυτοκριτικές. Περιγράφουν την ορμή του νέου και την ανασφάλεια της άγνοιας αλλά και τον φόβο του ξεδιπλώματος της προσδοκίας. Βασανιστικά έντιμες. “Κατέρχεσαι αποθησαυρίζοντας” (31). Οι Καταδύσεις στο επέκεινα είναι καταδύσεις στην ημέρα της κρίσεως, με εξαπτέρυγα προστασίας εκείνα τα ανέγγιχτα της ψυχής, είναι καταδύσεις στη μνήμη, στο παρελθόν, στην αλήθεια. Μπορεί να παρατηρήσει κανείς πως και οι τρεις Καταδύσεις υπενθυμίζουν (μάλλον όχι σκόπιμα) την πλοκή της Πολιτείας του Πλάτωνα: ποιος είναι ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο πρέπει κανείς να ζει, ότι σκοπός της ζωής είναι να ζει κανείς με δικαιοσύνη και θα έχει τη μεγαλύτερη ωφέλεια στο βίο του· η δικαιοσύνη ωφελεί και η αδικία βλάπτει. Το δέκατο βιβλίο και ιδίως μετά την εικόνα του Γλαύκου και του μύθου του Ηρός του Αρμενίου αντιστοιχεί στις Καταδύσεις στο επέκεινα.
Είναι καλαίσθητη έκδοση σε χαρτί σαμουά των 120 γραμμαρίων και εικόνα εξωφύλλου- άλλο ένα ‘ποίημα’ κατάδυσης από το επέκεινα, μία εικόνα χίλιες λέξεις- με τονικό σύστημα (εκδόσεις Περισπωμένη). Δεν το επεδίωξα αλλά παρατήρησα ένα ορθογραφικό σφάλμα και μία εσφαλμένη βαρεία (καταλλαγῆς 20, Φιμπονάτσι 35).
Ο Ι.Ν. Περυσινάκης είναι ομότιμος Καθηγητής αρχαίας ελληνικής φιλολογίας
[1] Πβ. Σπυρίδων Καλλιάφας, Ἔνδον σκάπτε (ΕΕΠΑ, περίοδος Β, 5 (1954-55): 33-47.
