Ο στοχασμός σχετικά με το ανθρώπινο ήθος  είναι διαχρονικός. Από το σωκρατικό «ουδείς εκών κακός», κανείς δηλαδή δεν είναι κακός με τη θέλησή του, και  την απολυτότητα των πλατωνικών θέσεων, από τον σοφιστικό σχετικισμό  ως  την αριστοτελική ρήση ότι «ο δίχως αρετή άνθρωπος είναι από όλα τα όντα το πιο ανόσιο και το πιο άγριο», από το «lupus est homo homini» ότι «ο άνθρωπος είναι λύκος  για τον άνθρωπο» του Πλαύτου, και τον ανελέητο ανταγωνισμό που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση, σύμφωνα με τον Χομπς, ως το «ιδεώδες του ευγενούς  πρωτογόνου» του Ζαν Ζακ Ρουσό και τη φροϋδική  ενόρμηση   του θανάτου, που εμπεριέχει την έννοια της επιθετικότητας και της  καταστροφικότητας, η ανθρώπινη σκέψη δεν παύει να προβληματίζεται για την ανθρώπινη πράξη, τις αιτίες και τις συνέπειές της.

Στο μυθιστόρημά του Ο άρχοντας των μυγών ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ καταπιάνεται με τη βία και την επιθετικότητα που ενοικεί στο ανθρώπινο είδος και εκλύεται ορμητική και ανεξέλεγκτη όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν.

Το βιβλίο εστιάζει στην άγρια και σκοτεινή συμπεριφορά κάποιων  Άγγλων μαθητών από έξι ως δώδεκα ετών,  όταν ύστερα από πτώση του αεροπλάνου στο οποίο επέβαιναν  βρίσκονται αποκομμένοι από κάθε μορφή πολιτισμού σ’ ένα ακατοίκητο, εξωτικό νησί κάπου στον Ειρηνικό.

Από την αρχή κιόλας της αφήγησης συναντάμε τα δύο δωδεκάχρονα αγόρια, τον Ραλφ και τον  Πίγκι, που θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας και  ανήκουν στους μεγαλύτερους της ομάδας, εφόσον διασώθηκαν και μικρότερα παιδιά, οι «σπόροι», όπως τους αποκαλούν.

Η επίγνωση ότι βρίσκονται ολομόναχοι, ως  νέοι Ροβινσώνες Κρούσοι,  απαλλαγμένοι από τους μεγάλους και τις συμβουλές τους,  τους ενθουσιάζει και τους αναγκάζει να αναλάβουν πρωτοβουλίες για εξερεύνηση και στοιχειώδη οργάνωση σ’ αυτόν τον άγνωστο και ερημικό τόπο.

Χοντρικά, το νησί είχε σχήμα πλοίου: καμπουριαστό σε αυτή την άκρη του, με την απόκρημνη κάθοδο στην ακτή πίσω τους. Δεξιά κι αριστερά τους, βράχια, γκρεμοί, κορφές δέντρων και μια απότομη πλαγιά: μετά, το μήκος του πλοίου, μια πιο ήπια κάθοδος, περιστοιχισμένη από δέντρα, με πινελιές ρόδινου: κι έπειτα το δασώδες πάτωμα του νησιού, πυκνό και πράσινο της ζούγκλας, αλλά με απόληξη μια ροζ ουρά. Εκεί, στο σημείο όπου το νησί έφθανε στο νερό, υπήρχε ένα άλλο’ μια σχεδόν αποκομμένη βραχονησίδα που έστεκε σαν φρούριο, κοιτάζοντάς τους από την απέναντι μεριά του πράσινου μ’ έναν τολμηρό, ρόδινο προμαχώνα για μάτι. (σ. 62)

Με τη βοήθεια ενός κοχυλιού,  που ο Πίγκι ισχυρίζεται ότι μπορεί να λειτουργήσει ως μεταδότης του ήχου και το ονομάζει «μπουρού», καλούν τα υπόλοιπα, διασκορπισμένα σε διάφορα σημεία του νησιού,   παιδιά – όλα αγόρια – σε μία  συνέλευση που θα καθορίσει τη δράση τους. Ο Τζακ Μέριντιου, επικεφαλής μιας ομάδας,  παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως ξεχωριστό διεκδικεί την αρχηγία. Η ήρεμη αποφασιστικότητα του Ραλφ, η σοβαρότητά του αλλά  και η κατοχή του κοχυλιού αρκούν για την εκλογή του ως αρχηγού, απόφαση που προκαλεί  την αντιπάθεια του Τζακ και πυροδοτεί  έναν σκληρό ανταγωνισμό ανάμεσα στους τρεις..

Η βασική τους διαφωνία, που αποκαλύπτει και την προσωπικότητα του καθενός,  εντοπίζεται στις διαφορετικές τους προτεραιότητες: O Ραλφ και ο Πίγκι έχοντας  ήδη προνοήσει για την ύπαρξη φωτιάς και τη δημιουργία καταφυγίων  πιστεύουν ότι βασική τους φροντίδα πρέπει να είναι η διατήρησή της  που θα τους κάνει ορατούς από κάποιο πλοίο και θα οδηγήσει στη σωτηρία τους, ενώ ο Τζακ επιδίδεται  στο κυνήγι αγριογούρουνων  για την παροχή τροφής.

Η φωτιά που σβήνει, όταν αφήνεται στην αρμοδιότητα του Τζακ και της ομάδας του, οδηγεί σε σαφή σύγκρουση τους τρεις ήρωες, με αποτέλεσμα ο Μέριντιου, αφού προσεταιριστεί τα περισσότερα  από τα μεγάλα αγόρια, να  εγκατασταθεί σε άλλο σημείο του νησιού και να αυτοανακηρυχθεί αρχηγός της δικής του «φυλής».

Γίνεται σαφές στον αναγνώστη ότι ο Τζακ απεχθάνεται τον διάλογο και τη συνεννόηση  και η επιλογή του κυνηγιού λειτουργεί ως διέξοδος  στην επιθετικότητά του.

Στο μεταξύ, ο φόβος από ένα περίεργο ον που εντοπίζουν στο βουνό και χαρακτηρίζουν «θηρίο» απλώνεται σε μικρότερα και μεγαλύτερα παιδιά δυναμιτίζοντας τις φαντασιώσεις τους και οξύνοντας τις σχέσεις τους. Η κατάσταση επιδεινώνεται, καθώς το τροπικό κλίμα, η περιορισμένη τροφή, η έλλειψη των γονιών, η απουσία στοιχειωδών ανέσεων, αλλά, κυρίως, οι συγκρούσεις ανάμεσα στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα επιτείνουν την ανασφάλεια και την αγωνία για το μέλλον.

Ο Σάιμον, ένα ιδιαίτερο παιδί – μοναχικό, τραυλό, με έντονη εσωτερική ζωή –  που με τη φράση του «Θέλω να πω…μπορεί το θηρίο να είμαστε απλώς εμείς» (σ. 157)  τολμάει να εκφράσει κάτι ασυνήθιστο για την ηλικία του, ύστερα από μια περιπέτεια στο δάσος θα αποκαλύψει  με τίμημα την απώλεια της ζωής του ότι το θηρίο δεν είναι παρά ένας νεκρός άνθρωπος με αλεξίπτωτο. Ο Τζακ και η ομάδα του από δυσπιστία απέναντί του και από ανάγκη να εξαφανίσουν τον φόβο τους θα τον  ταυτίσουν  με το θηρίο και θα τον σκοτώσουν.

Το παιχνίδι έχει πια χαθεί για τους πιο λογικούς και μετρημένους. Η βία και η αγριότητα του Τζακ και των ομοϊδεατών του κυριαρχούν.  Ο Πίγκι είναι ο δεύτερος που θα πληρώσει με τη ζωή του την προσπάθειά του να μιλήσει στους άλλους με τη φωνή της λογικής και του πολιτισμού.

Ο συγγραφέας με ρεαλιστικό ύφος, τριτοπρόσωπη αφήγηση, σύντομους διαλόγους, ζωντανούς χαρακτήρες και  δυνατές περιγραφές στήνει μια ιστορία, «διδακτικό μύθο» τη χαρακτηρίζει ο ίδιος,  επισημαίνοντας τη δυσκολία  και, ενίοτε, την αδυναμία του ανθρώπου να συνυπάρξει με  τους άλλους  σε συνθήκες  συνεργασίας, αλληλεγγύης και  φιλίας. Η αθωότητα και η ενοχή, η ελπίδα και η απελπισία, οι ανθρώπινες αντιφάσεις, ο πολιτισμός και η βαρβαρότητα είναι  τα κυρίαρχα θέματα  στο βιβλίο.  Η εξέλιξη της υπόθεσης επιβεβαιώνει τον φόβο ότι η επιθυμία για δύναμη, η  ανάγκη για επιβολή και κυριαρχία, ο εγωισμός, ο φθόνος, ό,τι σκοτεινό δηλαδή διαθέτουμε ως άνθρωποι, κατορθώνει κάτω από ιδιάζουσες περιστάσεις να νικήσει τον ορθό λόγο, τις ηθικές αρχές, τις αξίες του πολιτισμού. Ο άνθρωπος εύκολα χάνει τις αντιστάσεις του απέναντι στο κακό, όταν νιώσει ότι κλυδωνίζονται όσα του προσφέρουν μια αίσθηση ασφάλειας και σιγουριάς.  Η ηθική του πολιτισμένου ανθρώπου, όπως απέδειξε πολλές φορές η ιστορία, είναι ευάλωτη και επιφανειακή.

Ο Σάιμον που διαταράσσει την ισορροπία και  τη βεβαιότητα της ομάδας υφίσταται τη σκληρότερη τιμωρία. Ο Πίγκι που τολμάει να θέσει στον Τζακ και τους δικούς του του το δίλημμα: «Τι είναι καλύτερο – να έχει κανείς κανόνες και να συμφωνεί, ή να κυνηγάει και να σκοτώνει;» (σ.300)  δεν γλιτώνει τον θάνατο. Ο Πίγκι, αυτό το ευφυές και ευαίσθητο παιδί που η σωματική του κατάσταση απέχει από τα πρότυπα των συνομηλίκων  του, σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας  εισπράττει τη χλεύη και τον σαρκασμό του Τζακ και των ομοϊδεατών του. Ποιος επιβιώνει από την ομάδα των λογικών; Ο Ραλφ. Ο Ραλφ που δεν διαθέτει μόνο σκέψη και κρίση, αλλά  είναι σε θέση να πολεμά και  να μάχεται, όταν  η κατάσταση το απαιτεί.

Αξίζει να σημειώσουμε  ότι ο Τζακ και οι φίλοι του, κυριευμένοι από εκδικητικότητα και μίσος, στην προσπάθειά τους να εξοντώσουν τον πρώην σύντροφό τους  πυρπολούν το νησί διακινδυνεύοντας την ίδια τους τη ζωή.

Σε πολλά σημεία της αφήγησης  οι αντιδράσεις των παιδιών παραπέμπουν τον αναγνώστη σε συμπεριφορές ενηλίκων ωθώντας τον να αναρωτηθεί αν  τα παιδιά συμπεριφέρονται ως ενήλικοι ή αν κάποιοι ενήλικοι δεν ενηλικιώνονται ποτέ.

Ο Γουίλιαμ Γκόλντινγκ (1911 – 1993), που βραβεύτηκε με το Νόμπελ το 1983, σπούδασε στην Οξφόρδη και εργάστηκε ως δάσκαλος για πολλά χρόνια. Από ένα δοκίμιο με θέμα το συγκεκριμένο βιβλίο που παρουσίασε στο UCLA της Καλιφόρνια το 1962  και το οποίο φιλοξενείται στην παρούσα έκδοση  πληροφορούμαστε ότι η συμμετοχή του στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κλόνισε την πίστη του «στη δυνατότητα τελειοποίησης του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος» (σ. 340). Λίγο παρακάτω διαβάζουμε  ότι «όποιος έζησε αυτή τη χρονική περίοδο χωρίς να κατανοήσει ότι ο άνθρωπος παράγει το κακό όπως η μέλισσα το μέλι πρέπει να ήταν είτε τυφλός είτε ανισόρροπος» (σ. 341).  Θέλοντας να παρουσιάσει την προσωπική του θεώρηση  για το ανθρώπινο είδος αποφάσισε να γράψει και να εκδώσει το 1954 το πρώτο του μυθιστόρημα, τον «Άρχοντα των μυγών», που πολλοί δάσκαλοι και μαθητές  διασκεύασαν σε θεατρικό έργο και  ανέβασαν στη σκηνή.

Τη σημασία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για τη συγγραφή του Άρχοντα των μυγών επισημαίνει  και ο Martin Travers: «Για πολλούς από τους συγγραφείς αυτής της περιόδου, η κληρονομιά του Β’ Παγκοσμίου πολέμου συνοδεύτηκε από έντονη δυσπιστία απέναντι στις πολιτικές ιδεολογίες γενικώς, φιλελεύθερες, σοσιαλιστικές ή εθνικιστικές, και από σκεπτικισμό γύρω από έννοιες όπως εκείνες του πολιτισμού και της προόδου. Τη διάθεση αυτή απέδωσαν εύστοχα τα πρώτα μυθιστορήματα δύο άγγλων συγγραφέων: του Μάλκολμ  Λόουρυ και του Γουίλλιαμ Γκόλντινγκ.»[1]

Η μετάφραση της Έφης Τσιρώνη σε γενικές γραμμές κυλάει καλά.  Χωρίς να έχω διαβάσει το πρωτότυπο διακρίνω κάποιες αστοχίες στην ελληνική απόδοση. Για παράδειγμα, εκφράσεις όπως: «ο κάτοχος της φωνής» (σ. 28), «ατάκτως ερριμμένες κοτρόνες» (σ. 183),  «ν’ αντιπαλεύουν τις φρίκες του νησιού» (σ. 267), «η φυλή ετοιμαζόταν για εκκαθάριση: θα σάρωνε τον λαιμό» (σ. 300) είναι αδόκιμες στα  νέα ελληνικά και  υπονομεύουν την ενότητα του ύφους δίνοντας σε ορισμένα σημεία του κειμένου έναν ψυχρό τόνο  που δεν συναντάμε  στα υπόλοιπα.

Το βιβλίο περιλαμβάνει έναν πρόλογο της Βάννας Κατσαρού, μια εξομολογητική εισαγωγή του Stephen King, το δοκίμιο με τίτλο «Ο διδακτικός μύθος» του ίδιου του  συγγραφέα  και ένα χρονολόγιο  της  ζωής  του Γκόλντινγκ. 

[1] Martin Travers , “ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ  από τον ρομαντισμό ως το μεταμοντέρνο»,  μτφρ. Ιωάννα Ναούμ, Μαρία Παπαηλιάδη,  Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005, σ. 339.