Κοσμάς Κοψάρης: Μια συνομιλία με τον Βασίλειο Παππά

Ο Βασίλειος Παππάς είναι Επίκουρος Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Έχει διδάξει και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Έχει δημοσιεύσει δύο μονογραφίες και πλήθος εργασιών σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά. Εντός του 2023 θα δημοσιευτεί η τρίτη μονογραφία του, με τίτλο Maximianus’ Elegies: Love Elegy Grew Old από τον εκδοτικό οίκο De Gruyter. Μαζί με τους Ιωάννη Ντεληγιάννη και Βάιο Βαϊόπουλο επιμελήθηκε τον συλλογικό τόμο Post–Byzantine Latinitas: Latin in Post–Byzantine Scholarship (15^th – 19^th Centuries) (Brepols 2020). Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στη ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία, τη λατινική ποίηση της Ύστερης Αρχαιότητας, την πρόσληψη της λατινικής λογοτεχνίας από τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς λογίους και τη νεολατινική λογοτεχνία.

Αγαπητέ κύριε Παππά, θα σάς παρακαλούσαμε να μάς δώσετε, αρχικά, κάποια στοιχεία που να διασαφηνίζουν τον όρο «πρόσληψη της λατινικής αρχαιότητας».

-Αγαπητέ κύριε Κοψάρη, πρωτίστως θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την ιδιαίτερη τιμή της πρότασής σας να με φιλοξενήσετε σε ένα τόσο εξαιρετικό περιοδικό λόγου και τέχνης. Με απλά λόγια, με τον όρο «πρόσληψη» εννοούμε το πώς ένας αναγνώστης αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει ένα λογοτεχνικό έργο, πώς το «προσλαμβάνει» και, εάν είναι ο ίδιος λογοτέχνης ή καλλιτέχνης, πώς ενσωματώνει την επίδραση που δέχτηκε από αυτό στο δικό του λογοτέχνημα ή καλλιτέχνημα. Όσον αφορά την κλασική γραμματεία (αρχαία ελληνική και λατινική λογοτεχνία), με τον όρο «πρόσληψη» εννοούμε κυρίως το πώς ένας μεταγενέστερος λογοτέχνης ή καλλιτέχνης έχει επηρεαστεί από έναν προγενέστερο λογοτέχνη, πώς τον ερμηνεύει, πώς τον «μπολιάζει» στο δικό του έργο και πώς τον παρουσιάζει έπειτα στο δικό του κοινό. Πρέπει να επισημάνουμε ότι η πρόσληψη έχει ποικίλες μορφές π.χ. η πρόσληψη ενός αρχαίου ελληνικού ή ρωμαϊκού δράματος από κάποιον θεατρικό σκηνοθέτη, η πρόσληψη του Ομήρου ή του Πετρωνίου από σεναριογράφους και σκηνοθέτες του κινηματογράφου κλπ. Επίσης, μία σπουδαιότατη μορφή πρόσληψης είναι η μετάφραση και κυρίως η λογοτεχνική μετάφραση, κατά την οποία ο μεταφραστής μεταμορφώνεται ταυτόχρονα και σε ερμηνευτή των αρχαίων κειμένων.

Ποια πιστεύτε ότι είναι τα γνωρίσματα της Λατινικής φιλολογίας που την καθιστούν πάντα ένα διαχρονικό και επίκαιρο, όχι «μουσειακό», γραμματειακό είδος;

Σας ευχαριστώ πολύ για αυτή την πάρα πολύ ενδιαφέρουσα και πάντα επίκαιρη ερώτηση. Θα ήθελα αρχικώς να τονίσω ότι η Λατινική γλώσσα, αν και ανήκει στις αρχαίες γλώσσες, ουσιαστικά από την αρχή της εμφάνισής της έως τώρα δεν έπαυσε ποτέ να γράφεται. Πέραν από την κλασική λατινική λογοτεχνία (Βεργίλιος, Οράτιος, Οβίδιος κ.ά.), να θυμίσω ότι υπάρχει και η μεσαιωνική λατινική λογοτεχνία, αλλά και η νεολατινική λογοτεχνία, οι οποίες περιλαμβάνουν εξαιρετικά έργα που επηρέασαν τη λογοτεχνική παραγωγή της δυτικής Ευρώπης (π.χ. τα ποιήματα του Pontano και του Έλληνα Μαρούλλου Ταρχανιώτη). Ταυτόχρονα, να αναφέρουμε εδώ ότι στη λατινική γλώσσα γράφονταν (μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα!) επιστημονικές μελέτες θετικών επιστημών, πραγματείες φιλοσοφίας, τέχνης, θρησκείας, πολιτικής κλπ. Θεωρώ ότι η λατινική λογοτεχνία είναι και θα είναι πάντα επίκαιρη, καθώς ο ρόλος της είναι καθοριστικός για κάποια από τα σπουδαία αριστουργήματα της σύγχρονης εποχής (πρβλ. την επίδραση του Κάτουλλο στη λατινική ποίηση της Αναγέννησης, του Οβιδίου στον Σαίξπηρ, του Σενέκα στον Ρακίνα κ.ά.). Πιστεύω επίσης ότι η ύπαρξη της νεολατινικής λογοτεχνίας (δηλ. της παραγωγής λατινικών λογοτεχνικών έργων από τον 15^ο αιώνα έως σήμερα) αποδεικνύει την επικαιρότητα της λατινικής λογοτεχνίας, καθώς εκεί ο αναγνώστης διακρίνει την έντονη επίδραση των κλασικών Ρωμαίων λογοτεχνών (παρόλο που έχουν περάσει πάνω από χίλια χρόνια!), αλλά και ταυτόχρονη πρωτότυπη καλλιτεχνική δημιουργία. Τέλος, πρέπει να τονιστεί η εντυπωσιακά αυξημένη παραγωγή εξαιρετικών ελληνικών μεταφράσεων σπουδαίων λατινικών λογοτεχνημάτων που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια (ενδεικτικά να αναφέρω τη μετάφραση της Αινειάδας του Βεργιλίου από τον Θ. Παπαγγελή το 2018 και τη μετάφραση των διπλών επιστολών των Ηρωίδων του Οβιδίου από τους Β. Βαϊόπουλο, Α. Μιχαλόπουλο και Χ. Μιχαλόπουλο το 2021). Τα βιβλία αυτά εκπληρώνουν στο μέγιστο βαθμό έναν από τους βασικούς τους στόχους μπορεί να απευθύνονται πρωτίστως σε ειδικούς, αλλά ταυτόχρονα δίνουν την ευκαιρία – μέσω των υπέροχων ελληνικών μεταφράσεων – και σε μη γνώστες της λατινικής φιλολογίας να απολαύσουν αυτά τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Θα θέλατε να μάς αναφέρετε, ενδεικτικά, κάποιες χαρακτηριστικές διακειμενικές επιδράσεις ή διαθεματικές που έχουν δεχτεί επιγενόμενοι συγγραφείς από τον χώρο των Λατινικών έργων (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο) και σάς έχουν εντυπωσιάσει ιδιαίτερα;

Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση! Προσωπικά, με έχει εντυπωσιάσει η τεράστια επίδραση του Οβιδίου ανά τους αιώνες. Για παράδειγμα, εάν κάποιος μελετήσει λατινική ποίηση της Ύστερης Αρχαιότητας (π.χ. Κλαυδιανός, Αυσόνιος, Μαξιμιανός κ.ά.) είναι απίστευτο το πόσο Οβίδιο θα ανακαλύψει στους στίχους τους! Το εντυπωσιακό είναι ότι ακόμη και χριστιανοί συγγραφείς αυτής της περιόδου (π.χ. ο Βενάντιος Φορτουνάτος) ενσωματώνουν φράσεις αλλά και μοτίβα από το πολυποίκιλο έργο του. Το ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι ότι η ποίηση του Οβιδίου (με το πολλές φορές τολμηρό της περιεχόμενο) μελετήθηκε, μεταφράστηκε και διδάχθηκε στα σχολεία του Μεσαίωνα (ιδίως κατά τον 13^ο αιώνα, τη λεγόμενη aetas Ovidiana). Να θυμίσω ότι τότε οι Μεταμορφώσεις και οι Ηρωίδες του μεταφράστηκαν στα Ελληνικά από τον μοναχό Μάξιμο Πλανούδη, ενώ μας σώζεται και μια συλλογή από ελληνικές μεταφράσεις αποσπασμάτων των έργων του Amores, Ars amatoria και Remedia amoris, τα λεγόμενα Ovidiana Graeca (μάλλον του 14^ου αιώνα).

Ένα πρόσφατο βιβλίο σας (2017), από τις εκδόσεις Γράφημα, αφορά την Λατινική ιστοριογραφία τον 19^ο αιώνα. Θα μπορούσατε να μάς πείτε κάποια πράγματα; Γιατί επιλέγετε την συγκεκριμένη περίοδο;

Η μελέτη της μετάφρασης λατινικών λογοτεχνικών έργων στην ελληνική γλώσσα (ιδίως για τις μεταφράσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά τον 19^ο αιώνα) αποτελεί ένα από τα βασικά μου ερευνητικά ενδιαφέροντα. Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί αναθεωρημένη μορφή της διδακτορικής μου διατριβής που πραγματοποιήθηκε το 2010 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επιβλέποντα Καθηγητή τον τώρα Ομότιμο Καθηγητή Δημήτριο Νικήτα). Στο βιβλίο μελετώ τις ελληνικές μεταφράσεις των λατινικών ιστορικών έργων του Τρόγου και του Φλώρου που εκπόνησε ο λόγιος Δημήτριος-Δανιήλ Φιλιππίδης το 1817 και το 1818 αντίστοιχα. Τα συγκεκριμένα έργα αλλά και αυτή η περίοδος επιλέχτηκαν κυρίως λόγω της γλώσσας αλλά και των μεταφραστικών πρακτικών του μεταφραστή-ερμηνευτή Φιλιππίδη. Έχει παρατηρηθεί ότι από τον 17^ο αιώνα έως και εκείνη την εποχή, πριν την ίδρυση του ελληνικού κράτους (1830) και του Πανεπιστημίου των Αθηνών (1837), όταν και η καθαρεύουσα καθιερώθηκε ως επίσημο γλωσσικό όργανο της εκπαίδευσης και της διοίκησης, αρκετές από τις ελληνικές μεταφράσεις λατινικών έργων πραγματοποιούνταν στη δημοτική της εποχής. Επίσης, να τονίσω ότι εκείνοι οι μεταφραστές, όπως και ο Φιλιππίδης, δεν ήταν προσκολλημένοι στο κείμενο, αλλά πρωταρχικό τους ενδιαφέρον ήταν η απόδοση του σωστού νοήματος και η ερμηνεία του λατινικού κειμένου. Η ύπαρξη πλούσιων σχολίων παρουσιάζει τεράστιο ερευνητικό ενδιαφέρον, καθώς εκεί ο μεταφραστής αποκαλύπτει τη μέθοδο της δουλειάς του, παραθέτει ποικίλης φύσεως πληροφορίες, ενώ αποκαλύπτει και τους στόχους της μετάφρασής του.

Αρκετός κόσμος γνωρίζει τον όρο «ελεγεία» αλλά δεν μπορεί να προσδιορίσει με ακρίβεια τι είναι η «ελεγειακή ποίηση», θα ήταν εφικτό να μάς διαφωτίσετε;

Όσον αφορά τη λατινική λογοτεχνία, η ελεγειακή ποίηση είναι κυρίως ερωτική ποίηση που άνθησε στους αυγούστειους χρόνους με εκπροσώπους τον Τίβουλλο, Προπέρτιο και Οβίδιο. Ως προς τη μορφή, πρόκειται κυρίως για μικρές ποιητικές συνθέσεις ενταγμένες σε συλλογές, γραμμένες σε ελεγειακό δίστιχο. Ως προς το περιεχόμενο, πρόκειται για ερωτική ποίηση, η οποία περιγράφει σύντομα επεισόδια των «περιπετειών» των εραστών-ποιητών με συγκεκριμένες ερωμένες (που μάλλον ήταν πλάσματα της φαντασίας): για τον Τίβουλλο η Δηλία (στο 1^ο βιβλίο των ποιημάτων του) και η Νέμεσις (στο 2^ο), για τον Προπέρτιο η Κυνθία και για τον Οβίδιο η Κορίννα (στους Amores του). Πρόκειται για ένα λογοτεχνικό είδος που η ακμή διήρκεσε πολύ λίγο (περίπου 40 χρόνια), αλλά η επίδρασή του στα μεταγενέστερα χρόνια ήταν τεράστια (όπως επίσης και η ενασχόληση των ερευνητών με αυτό). Ασφαλώς, η επιφάνεια των ελεγειών είναι ερωτική, αλλά έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η ποιητολογική (και πολλές φορές η πολιτική) τους ανάγνωση-ερμηνεία.

Θα είχε τεράστιο ενδιαφέρον να μάς μιλήσετε για το βιβλίο σας: Ρωμαϊκή ερωτική ποίηση, από τις εκδόσεις Γράφημα, το οποίο εκδόθηκε το 2016. Ποιος είναι ο εννοιολογικός προσδιορισμός του «παρακλαυσίθυρου»; Ο έρωτας, τελικά, σε αυτές τις ιστορίες έχει θετική έκβαση;

Το παρακλαυσίθυρο είναι το άσμα που τραγουδά ο εραστής-ποιητής στην πόρτα της αγαπημένης του (κάτι σαν τη καντάδα), με το οποίο την εκλιπαρεί να τον κάνει δεκτό στο σπίτι της. Το τραγουδά είτε σαν μία απέλπιδα προσπάθεια για να τον δεχτεί είτε σαν έναν θρήνο για τον αποκλεισμό του. Είναι το τραγούδι του αποκλεισμένου εραστή, λατινιστί του exclusus amator. Όχι, ο έρωτας σε αυτές τις ιστορίες δεν έχει θετική έκβαση. Γενικότερα, το είδος της ελεγείας έχει χαρακτηριστεί ως είδος της «αποτυχίας», όπου σχεδόν πάντα το happy end απουσιάζει – με άλλα λόγια, η ερωτική αποτυχία είναι βασικό συστατικό του ελεγειακού είδους.

Ως πανεπιστημιακός με ερευνητικό σας πεδίο την Λατινική φιλολογία, πώς βλέπετε την εξέλιξη αυτού του επιστημονικού πεδίου σε σχέση με τις μεταφραστικές σπουδές;

Σας ευχαριστώ πολύ για την ενδιαφέρουσα αυτή ερώτηση. Η λατινική, όπως επίσης και η αρχαία ελληνική φιλολογία, έχουν άμεση σχέση με τις μεταφραστικές σπουδές. Χαρακτηριστικά, να σας αναφέρω ότι διεθνώς έχουν δημοσιευτεί αρκετές σύγχρονες μελέτες για τη μετάφραση συγκεκριμένων Ρωμαίων ποιητών (π.χ. ο συλλογικός τόμος Virgil and his Translators με επιμελήτριες τις S. Braund και τη Z. Martirosova Torlone το 2018), τη μετάφραση ελληνικών έργων στα Λατινικά (π.χ. ο συλλογικός τόμος Investigating the Translation Process in Humanistic Latin Translations of Greek Texts με επιμελητή τον Ι. Ντεληγιάννη το 2017) και την αντίστροφη πρακτική, τη μετάφραση λατινικών έργων στα Ελληνικά (π.χ. ο συλλογικός τόμος Post–Byzantine Latinitas με επιμελητές τον Ι. Ντεληγιάννη, τον Β. Βαϊόπουλο και εμένα το 2020). Επίσης, να τονίσω ότι στην Ελλάδα είναι πλέον αρκετοί οι υποψήφιοι διδάκτορες σε Τμήματα Φιλολογίας που ασχολούνται με θέματα μεταφρασεολογίας και απόδοσης λατινικών έργων στα Ελληνικά.

Ποιο τα μήνυμά σας για τα νέα παιδιά που αγαπούν τις κλασικές σπουδές;

Να συνεχίσουν να αγαπούν αυτόν τον κλάδο, να εντρυφήσουν σ’ αυτόν με τις σπουδές και τα διαβάσματά τους και να μην απογοητεύονται από τη γενική πτώση που υπάρχει στις κλασικές σπουδές (Classics) διεθνώς. Να υπογραμμίσω ότι αυτή η πτώση ασφαλώς και δεν έχει να κάνει με την παραγωγή σπουδαίων μονογραφιών, τόμων και άρθρων στον χώρο αυτό. Αντιθέτως και σε πείσμα των καιρών, τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μία σπουδαία αύξηση σημαντικών ερευνητικών εργασιών. Η πτώση των κλασικών σπουδών και των ανθρωπιστικών επιστημών γενικότερα σχετίζεται με τα θέλω του σύγχρονου τεχνοκρατικού πολιτισμού που υπολογίζει τα πάντα με έναν γνώμονα, δηλ. το υλικό κέρδος. Να συνεχίσουν, λοιπόν, να κάνουν αυτό που αγαπούν, έχοντας ταυτόχρονα τα μάτια τους ανοιχτά, παρακολουθώντας τις τάσεις της επιστήμης μας. Σ’ αυτό φυσικά πρέπει να συμβάλουμε και εμείς, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι. Για να μιλήσω για το ακαδημαϊκό μου σπίτι, το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, είμαστε πάντα δίπλα στα νέα παιδιά ακούγοντας και συμβουλεύοντάς τα. Ταυτόχρονα, τους προσφέρουμε απλόχερα τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε δράσεις, ημερίδες και συνέδρια του Τμήματός μας, προκειμένου να αποκτήσουν μια γενική εικόνα για την επιστήμη μας και να παρακολουθούν την εξέλιξή της.

Ποια τα μελλοντικά σας επιστημονικά σχέδια;

Εντός του έτους 2023 θα δημοσιευτεί η μονογραφία μου, με τίτλο Maximianus’ Elegies. Love Elegy Grew Old από τον εκδοτικό οίκο De Gruyter. Ταυτόχρονα, μαζί με τις αγαπητές συναδέλφους Ελένη Γκαστή και Στέλλα Αλέκου ετοιμάζουμε τον συλλογικό τόμο Audience Response in Ancient Greek and Latin Literature από τον εκδοτικό οίκο Brepols, ενώ από τον ίδιο εκδοτικό οίκο θα κυκλοφορήσει και ο συλλογικός τόμος Late–Byzantine Latinitas που ετοιμάζουμε μαζί με τους επίσης αγαπητούς συναδέλφους Ευάγγελο Καρακάση, Βάιο Βαϊόπουλο και Στέλλα Αλέκου.