Στόχος του παρόντος κειμένου είναι να αναδείξει ορισμένες πτυχές από το πολύπτυχο σύμπαν του Pasolini, μια από τις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες του 20ου αιώνα στην Ιταλία, μα και τις πιο πρωτοποριακές. Ο Pasolini φτάνει στη διανοητική του ωριμότητα από τη στιγμή που είδε την Ιταλία να μετατρέπεται από αγροτικό κράτος σε ισχυρή βιομηχανική δύναμη. Εν γένει στα έργα του, δείχνει όλες τις αντιφατικότητες, τις περιπλοκές και τα προβλήματα που απορρέουν από αυτές τις αλλαγές. Με υποδειγματικό τρόπο διερευνά τις ποικίλες εναλλακτικές που παρέχονται στην Ιταλία σε συγγραφείς, καλλιτέχνες και κριτικούς κατά τις δεκαετίες του ’40, του ’50, του ’60 και του ’70. Η συνεχής συγγραφική εναλλαγή του Pasolini από την ποίηση στην πεζογραφία, στο σινεμά, στη δημοσιογραφία, στο θέατρο μαρτυρεί ένα ανήσυχο πνεύμα που βρίσκεται σε διαρκή δραστηριότητα. Από αυτή την πνευματική εγρήγορση προέκυψε η ποιητική του σινεμά για τον κινηματογράφο του ως χαρακτηριστικό δείγμα της διασταύρωσης των ειδών με τα οποία ασχολήθηκε.
Οι αμφισημίες είναι το έμβλημά του. Είναι μαρξιστής αλλά μιλάει ευνοϊκά και για τη θρησκεία. Στο σινεμά απέδωσε και δική του εκδοχή για το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Ενώ στόχευε να είναι μοντέρνος, εξιδανίκευσε το παρελθόν. Μολονότι δέσμιος των πολιτικών πεποιθήσεών του και μιας συλλογικής θεώρησης των πραγμάτων, δεν διστάζει να μιλήσει ανοιχτά για την προσωπική του ζωή, ιδίως στα ζητήματα που αφορούν την ομοφυλοφιλία του και την προσκόλληση στη μητέρα του. Το θέατρό του είναι οικουμενικό. Πολλά ποιήματά του αναπτύσσονται γύρω από έναν αφηγηματικό κορμό (για παράδειγμα μια επίσκεψη σε ένα νεκροταφείο). Συχνά αναπαριστά διάφορα σκηνικά της πόλης (η νύχτα σκεπάζει τους δρόμους, εργάτες γυρίζουν στο σπίτι γεμάτοι σκόνη, ένας αστυνομικός κρατά το πλήθος σε απόσταση). Άλλοτε, παρουσιάζει εικόνες από την ιταλική εξοχή. Χαρακτηριστική ακόμη είναι η κινηματογραφική επιρροή στην ποίησή του, όπως στη συλλογή: Poesia in forma di rosa, όπου στην αρχή υπάρχει η φράση: «Σαν σε ένα φιλμ του Godard».
Τα πρώτα ποιήματα του Pasolini, γραμμένα στη διάλεκτο του Φριούλι με ερμητικό τρόπο, είναι μετασυμβολιστικά ποιήματα. Πρόκειται για τεχνικά εκλεπτυσμένα ποιήματα επεξεργασμένα στην τοπική διάλεκτο που είναι ιστορικά οριοθετημένη και αναγνωρίσιμη. Η διαφορά είναι ότι ο Pasolini ενσωμάτωσε στη διάλεκτο αρχαϊκές λέξεις γεγονός που την καθιστά από ομιλούμενη γραπτή‒λογοτεχνική γλώσσα. Στα ποιήματα των δεκαετιών του ’50 και του ’60 διασταύρωσε γλωσσικά την καθημερινή συνομιλία με τον καλλιεργημένο λόγο. Επίσης, η καθομιλουμένη‒λογική διάταξη της σύνταξης αντικαθίσταται από μια προσωδία και ρίμα που στηρίζεται σε πολύ συγκεκριμένους λογοτεχνικούς συνειρμούς. Πολλά από τα ποιήματα αυτών των δύο δεκαετιών είναι γραμμένα σε τερτσέτες και σε ενδεκασύλλαβο στίχο. Απηχείται έτσι ο Dante, καθώς και οι Foscolo, Carducci, Pascoli.
Στην τελευταία του ποιητική συλλογή του 1971, Trasumanar e Οrganizzar (Το να εξανθρωπίζει και να οργανώνει κανείς), διακρίνεται έντονα ένα γλωσσικό μάγμα. Χαρακτηριστικά της γλώσσας είναι ο κατακερματισμένος λόγος από τη συχνή χρήση παύλας, που προσιδιάζει στην καθομιλουμένη φύση του ρυθμού. Υπάρχει λεκτικός πλουραλισμός. Γενικά, η στιλιστική και γλωσσική ανάμειξη είναι κοινό χαρακτηριστικό του με ορισμένους ποιητές από την ομάδα του ’63 στην Ιταλία, ωστόσο ο Pasolini διερευνά τη γλώσσα στην ιστορική, γεωγραφική και κοινωνική της εξέλιξη. Για εκείνον νεωτερισμός είναι το να αποτυπώνει τη γλώσσα πλήθους ανθρώπων διαφορετικής προέλευσης και οικονομικής κατάστασης.
Η διαμόρφωση της ιδεολογίας της μαζικής κουλτούρας στην ιταλική κοινωνία κατά την περίοδο του οικονομικού της θαύματος στη δεκαετία του ’70, βάσει σχετικών αναφορών του ίδιου του διανοητή, ήρθε σε πλήρη ρήξη με τις αρχές που ο ίδιος πρέσβευε ή το είδος της κοινωνίας που οραματιζόταν στην ποίησή του. Για αυτό ενδεχομένως εκείνο το διάστημα δεν ξαναέγραψε ποίηση έως το θάνατό του. Ο ποιητής συνδυάζει στο ποιητικό του έργο λυρικά και εξομολογητικά ποιήματα, αναμειγνύοντας παράλληλα επικά, ιστορικά, πεζά ή κοινά λογοτεχνικά σχήματα. Ως εκ τούτου, αξιοποιεί την επακόλουθη σύγκρουση αυτών των σχημάτων.
Το ποιητικό υποκείμενο εξιστορεί επιθυμίες και σκέψεις του μαζί με την κοινωνική πραγματικότητα την οποία απεικονίζει. Στην ποίησή του αποδίδονται αντινομίες και προσωπικά σκάνδαλα. Ταυτίζεται στους στίχους του με περιθωριοποιημένες ομάδες όχι για λόγους ιδεολογίας μα για λόγους αισθητικής. Αξιολογεί αυτά τα άτομα όχι ως μαρξιστής αλλά βάσει συμπεριφορών, θρησκευτικών και ηθικών χαρακτηριστικών. Η ποίηση του Pasolini εστιάζει στην «απελπισμένη ζωτικότητα» της ανθρωπότητας. Η αμφιθυμία στο έργο του καταδεικνύει την αθωότητα και το πώς αυτή εκδηλώνεται ή μπορεί να διερευνηθεί ως προοπτική στον εικοστό αιώνα. Το ποιητικό εγώ στην παζολινική ποίηση είναι πάντα παρόν, από τη δεκαετία του ’40 έως τη δεκαετία του ’70, όσο και αν παρουσιάζεται διχασμένο κατά τις δεκαετίες του’ 50 και του ’60 ή ταλαιπωρημένο και σε πλήρη διάλυση τη δεκαετία του ’70. Βρίσκεται, ωστόσο, πάντα μέσα στους στίχους του.[1] Ομολογουμένως, η παρουσία του συγκεκριμένου Ιταλού στοχαστή θα απασχολεί για καιρό ακόμη τη φιλολογική κριτική. Θα πρέπει μελλοντικά το συγγραφικό του έργο να γίνει ευρέως γνωστό και στα ελληνικά φιλολογικά δεδομένα ώστε να αποτελέσει αντικείμενο συγκριτικής έρευνας: Γώγου‒Pasolini, Σιδηρόπουλος‒Pasolini. Ένας ακόμη εκλεκτός επισκέπτης που περιδιαβαίνει πάνω κάτω την Πατησίων, ένας θαμώνας της ποίησης των Εξαρχείων που πολλά κριτικά άρθρα έχουν ακόμη να γραφούν για το ογκώδες και τόσο αξιόλογο έργο του.
Ο Κοσμάς Κοψάρης είναι Δρ. Φιλολογίας Π.Ι., Υπ. Δρ. Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΑΠΘ, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας ΕΚΠΑ, κριτικός λογοτεχνίας, θεάτρου, κινηματογράφου
[1] Αναλυτικότερα, βλ. Francesco Loriggio, «Pier Paolo Pasolini», στο: Twentieth-Century Italian Poetry: An Anthology, University of Toronto Press, London, 1993, pp. 294‒307.
