Ποια η σχέση του καλλιτέχνη με τον πατέρα του; Είναι διαφορετική από τη σχέση του κάθε άνδρα με εκείνον; Δεν είναι πρόθεσή μας να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο, αλλά πιστεύουμε ότι η μοίρα αυτής της σχέσης φαίνεται πιο θεαματικά στην Τέχνη, όπως και πολλά άλλα θέματα της ανθρώπινης ζωής, άλλωστε.
Σύμφωνα με τον Φρόυντ, το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα παίζει θεμελιώδη ρόλο στη δόμηση της προσωπικότητας και στον προσανατολισμό της ανθρώπινης επιθυμίας. Πρόκειται για την επιθυμία θανάτου για τον αντίπαλο που συνιστά το πρόσωπο του ίδιου φύλου και σεξουαλική επιθυμία για το πρόσωπο του αντίθετου φύλου. Το σύμπλεγμα ξεπερνιέται με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία χάρη σε μια ιδιαίτερου τύπου αντικειμενότροπη επιλογή (1α). Την καλλιτεχνική δραστηριότητα, εν προκειμένω. Μέσω της διεργασίας της μετουσίωσης ο καλλιτέχνης στρέφεται σε φαινομενικά άσχετες προς τη σεξουαλικότητα δραστηριότητες, στοχεύοντας σε κοινωνικά καταξιωμένα αντικείμενα (1β). Ωστόσο ακόμη κι αυτή η προσπάθεια κληροδοτείται με το αίσθημα της ενοχής που γεννάται με τη λύση του Οιδιπόδειου. Η συνείδηση της ενοχής λόγω της ανεπίτρεπτης και καταπιεσμένης απέναντι στον πατέρα, εχθρότητας (2α). Πολύ συχνά καταλήγει να παραδίνεται ακριβώς μέσω της φυγής σε αυτό που ήθελε να αποφύγει (3α).
Δεν είναι ασφαλώς σύμπτωση ότι τρία αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, πραγματεύονται το θέμα της πατροκτονίας: Ο Οιδίπους τύραννος του Σοφοκλή, ο Άμλετ του Σαίξπηρ και οι Αδελφοί Καραμάζωφ του Ντοστογιέφσκι (3β).
Στο βιβλίο του «Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία», ο Φρόυντ υποστηρίζει για το οικογενειακό μυθιστόρημα των νευρωτικών: «…των παιδιών που εξιδανικεύουν τους γονείς τους θεωρώντας τους βασιλιάδες και τον εαυτό τους πρίγκιπες και αργότερα ανακαλύπτουν την απογοητευτική πραγματικότητα, πράγμα που τα κάνει να φαντασιώνονται μια άλλη υψηλή καταγωγή τους» (2β).
Θα μπορούσε κάποιος να εγείρει το ερώτημα «είναι νευρωτικοί όλοι οι καλλιτέχνες;» Δε θέλουμε να υποστηρίξουμε κάτι απόλυτο, αν και πολλοί από αυτούς αυτοπαρουσιάζονται έτσι. Άλλωστε όλοι είμαστε, λίγο-πολύ. Νευρωτικοί, όχι καλλιτέχνες.
Οι τρεις καλλιτέχνες για τους οποίους θα μιλήσουμε, δημιούργησαν το δικό τους μονοπάτι, και υπήρξαν σπουδαίοι σε αυτό που επέλεξαν. Η σχέση με τον πατέρα ωστόσο, υπήρξε καθοριστική στις επιλογές αυτές, έστω και μέσα από μια «αρνητική συμμόρφωση».
Ο σκηνοθέτης Elia Kazan περιγράφει τον πατέρα του ως «ένα απογοητευμένο άνθρωπο, αδιάφορο για τις ανάγκες των άλλων, γεμάτο βία, που το μόνο που μπορούσε να εκφράσει ήταν τα κτηνώδη ξεσπάσματά του μέσα στο σπίτι». Τον ίδιο, τον θεωρούσε ανίκανο για οτιδήποτε, «ένιωθα την αποδοκιμασία του σε όλη μου τη ζωή». Συμβούλευε στα παιδιά του να μην μιλάνε και να μην ανακατεύονται σε ξένες υποθέσεις. Όπως λέει ο σκηνοθέτης «το πρώτο πράγμα που έμαθα στη ζωή είναι να το βουλώνω». Αν και στην ενήλικη ζωή του αυτό που έκανε ήταν να «παίζει» μέσω της Τέχνης με τους άλλους, μικρός δεν έπαιζε με άλλα παιδιά μέχρι που έγινε έντεκα ετών. Ο πατέρας του τον ήθελε στην οικογενειακή επιχείρηση χαλιών, αλλά αυτός με την ενθάρρυνση της μητέρας του στράφηκε στην Τέχνη. Όταν αποφοίτησε από το υψηλού κύρους Williams College και ανακοίνωσε στον πατέρα του ότι θέλει να γίνει ηθοποιός, αυτός του απάντησε «έχεις δει τον εαυτό σου στον καθρέφτη;». Ο Kazan έγινε ηθοποιός, αλλά σύντομα όπως λέει ο ίδιος κατάλαβε ότι δεν του αρέσει και αποφάσισε να γίνει σκηνοθέτης. Δούλεψε ως ηθοποιός μόνο και μόνο για τα λεφτά. Έκανε ταινίες ακόμη και ντροπιαστικές, όπως λέει, ώστε να αγοράσει γη και μόλις τα κατάφερε, έγινε σκηνοθέτης (4).
O Spencer Tracy υπήρξε ένας επίσης σπουδαίος καλλιτέχνης, σύμφωνα μάλιστα με τα λόγια του Laurence Olivier, «ο μεγαλύτερος κινηματογραφικός ηθοποιός». Ήταν ένας άνθρωπος εξαιρετικά ταλαντούχος, αλλά ταυτόχρονα βασανισμένος από τους προσωπικούς του δαίμονες. Το πρόβλημα αλκοολισμού που τον ακολουθούσε σε όλη του τη ζωή, ήταν κοινό με αυτό του πατέρα του. Ο πατέρας του ήταν ένας σκληροτράχηλος καθολικός Ιρλανδός πωλητής φορτηγών και αυτό που ήθελε από τον γιο του ήταν να γίνει ιερέας. Ο Tracy έγινε ηθοποιός, αλλά κουβαλούσε την ενοχή αυτή σε όλη του τη ζωή. Η ερμηνεία του μάλιστα, ως Father Flanagan στην ταινία Boys Town ήταν από τις πιο αξιομνημόνευτες στην καριέρα του, για την οποία μάλιστα κέρδισε Oscar. Ο Tracy δεν άλλαξε πορεία όπως ο Kazan, αλλά δε θεωρούσε ότι η υποκριτική ήταν κάτι παραπάνω από το να ξέρεις τα λόγια σου. Από θεατρικός ηθοποιός έγινε κινηματογραφικός, μια και του απέφερε περισσότερα χρήματα, καθώς ο γιος του γεννήθηκε κωφός και θα χρειαζόταν ειδική φροντίδα που απαιτούσε πολλά χρήματα. Συχνά ωστόσο υποτιμούσε το επάγγελμα του ηθοποιού, λέγοντας ότι «το να είσαι ηθοποιός δεν είναι σημαντικό, το να είσαι υδραυλικός είναι». Όταν τον ρωτούσαν για την τεχνική του, οTracy απαντούσε «το μόνο πράγμα που πρέπει να ξέρεις για την υποκριτική, είναι να έχεις μάθει τα λόγια σου, να βρίσκεις τα σημάδια που πρέπει να σταθείς στο πλατό και να είσαι στην ώρα σου». Σύμφωνα με την Katharine Hepburn, o Tracy θα ήθελε να είχε ακολουθήσει ένα άλλο επάγγελμα στη ζωή του.
Ο Richard Burton ήταν το δωδέκατο από τα δεκατρία παιδιά μιας οικογένειας της εργατικής τάξης στην Ουαλία. Η μητέρα του πέθανε όταν ο ίδιος ήταν δυο ετών. Ο πατέρας του ήταν ανθρακωρύχος, όπως και πολλά από τα αδέλφια του. Ο Burton περιγράφει τον πατέρα του ως έναν άντρα παθιασμένο και βίαιο που συχνά διασκέδαζε για εβδομάδες με ποτό και τζόγο και ήταν κατά κύριο λόγο απών. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής του Burton το αλκοόλ ήταν παρόν, όπως και στη ζωή του πατέρα του. Ο Burton υπήρξε ένας σπουδαίος ηθοποιός, θεατρικός αλλά και κινηματογραφικός. Τα χρήματα και η αναγνώριση που του απέφερε το ταλέντο του, του ήταν απαραίτητα στη ζωή και το υπογράμμιζε συχνά. Μια πολύ χαρακτηριστική σκηνή που περιγράφει ο ίδιος σε μια συνέντευξή του είναι η εξής: Μπαίνει σε μια παμπ όπου είναι ο πατέρας του και πίνει. Γυρίζει, τον κοιτά και τον ρωτάει «Ποιος είσαι;» ο Burton του απαντά «Ο γιος σου» κι εκείνος «Ποιος από όλους;». Αν και η υποκριτική του έδωσε χρήμα και δόξα, έλεγε συχνά ότι θα προτιμούσε να ήταν συγγραφέας, λόγιος. Ο συγγραφέας ενέπνεε σεβασμό, ο ηθοποιός όχι.
Οι καλλιτέχνες που περιγράψαμε ξεκίνησαν ως ηθοποιοί, ακολουθώντας μια άλλη μοίρα από αυτήν που υπαγόρευε ο πατέρας, η ζωή του πατέρα τους. Ωστόσο και οι τρεις απαξίωσαν οι ίδιοι την επιλογή αυτή. Πήραν τα χρήματα κυρίως που τους έδωσε το επάγγελμα και είτε άλλαξαν πορεία, είτε συνέχισαν την ίδια, ομολογώντας ότι θα έπρεπε να είχαν κάνει κάτι άλλο στη ζωή τους.
Βιβλιογραφία
1. J. Laplanche, J.B.Pontalis, Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης, Κέδρος 1986, α) σελ 445, β) σελ 320
2. Σίγκμουντ Φρόυντ, Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία, Επίκουρος 1997, α) σελ.249, β) σελ 17.
3. Σίγκμουντ Φρόυντ, Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία, Επίκουρος 1994, α)σελ 68, β) σελ. 265.
4. Method Man Elia Kazan’s singular career, The New Yorker, December 13, Issue 2010.
5. Spencer Tracy, Wikipedia, the free encyclopedia.
6. Richard Burton, Wikipedia, the free encyclopedia.
