Γαλλική και ελληνική επανάσταση: δύο συγκοινωνούντα δοχεία Ο Αντρέα Σενιέ στην GNO TV (διαθέσιμη στο nationalopera.gr/GNOTV από τις 31/3 έως τις 31/7).
Στην ιστορικής σημασίας αυτή όπερα του Ουμπέρτο Τζορντάνο με μαέστρο τον Φιλίπ Ωγκέν, σε σκηνοθεσία-σκηνικά-κοστούμια-φωτισμούς Νίκου Πετρόπουλου, απολαμβάνουμε κυριολεκτικά μία σφιχτοδεμένη γροθιά λυρικών καλλιτεχνών με διεθνή ακτινοβολία. Ανάμεσά τους οι κορυφαίοι Μαρσέλο Άλβαρες, Δημήτρης Πλατανιάς, Μαρία Αγκρέστα κ.ά.
Βλέπουμε ευθύς εξαρχής την καταπίεση που ασκούν στις κατώτερες κοινωνικές τάξεις οι αργόσχολοι αριστοκράτες, που επιδίδονται απλώς σε παίγνια παυσίλυπα και παυσίπονα, εξορκισμού αλλά όχι και εξαγνισμού της πλήξης τους. Ο εξαγνισμός θα έρθει αργότερα μέσα από την κάθαρση μιας αιματοβαμμένης επανάστασης που θα φέρει τα επάνω-κάτω και θα ανατρέψει όλες τις κατεστημένες αξίες εγκαινιάζοντας θεσμούς στα μέτρα του ανθρώπου και εμπνεόμενους από τα μεγάλα Ιδεώδη του Διαφωτισμού, που ακόμα εξασφαλίζουν την συνεκτικότητα της Ενωμένης Ευρώπης.
Μέσα από δραματικές ανατροπές και αντικρούσεις δυνάμεων σχεδόν συμπαντικών, οι άνθρωποι παλεύουν για την αξιοπρέπεια όταν τα έχουν πια χάσει όλα και η απελπισία τους έχει χτυπήσει κόκκινο. Τότε οι ομάδες, τα άτομα μεγαλουργούν και οι κοινωνίες μετασχηματίζονται βιαίως.
Είναι ιδιαίτερα επίκαιρη αυτή η επιλογή της Λυρικής μας Σκηνής, γιατί πάντα χρήσιμη η αντιπαραβολή, αφού μας βγάζει έξω από τα στενά χωροχρονικά μας πλαίσια. Ο εθνικισμός και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στην χερσόνησο του Αίμου στις αρχές του 19ου αιώνα σηματοδότησαν την αλλαγή συγκυριών και ισορροπιών που οδήγησαν στην κατάρρευση της μέχρι τότε πανίσχυρης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Δεν θα σταθώ στις επί μέρους ερμηνείες, αφού όλοι δούλεψαν ομαδικά και δημιούργησαν ένα απολύτως συνεκτικό λυρικό θέαμα.
Η “όψις” της παράστασης (κατά την αριστοτελικήν έννοιαν) ήταν κάπως πενιχρή στο βωμό μιας αφαιρετικότητας που δεν οδηγούσε σε κάποιου αναγνωρίσιμου είδους στυλιζάρισμα. Ενδεχομένως η λιτότητα να επιβάλλει την επαναχρησιμοποίηση σκηνικών μεταλλικών σκελετών που προσαρμόζονται ανάλογα με τα requisites και τους φωτισμούς. Οπωσδήποτε, δεν συγκαταλέγεται στα αρνητικά της παράστασης. Αντιθέτως, μετέθετε το βάρος στον εσωτερικό κόσμο ηρωΐδων και ηρώων, τόνιζε ιδιαίτερα φράσεις, δράσεις, αντιδράσεις, επιμέρους επιφυλάξεις, ανατροπές (της μοίρας και της πλοκής). Αυτό είναι και το πιο δυνατό στοιχείο του έργου, που προσομοιάζει με την τραγική “κατά-στροφή” (πάντα κατά Αριστοτέλη), τουτέστιν “από τα ψηλά στα χαμηλά κι απ’ τα πολλά στα λίγα”.
Η διαφορά του μελοδράματος από το αρχαίο δράμα είναι ακριβώς εκείνη η ελαφράδα, που μοιάζει αποστασιοποιημένη και κάθε συναίσθημα (πριν αλλά και μετά την divina Maria Callas) φαίνεται συμβατικό, εξωτερικό τέχνασμα, θεμέλιο για να πατήσουν πάνω του οι νότες.
Από αυτή την άποψη, ακόμα και σε πλήρεις παραστάσεις, όπως η εν λόγω, ακόμα κι όταν δεν καταφεύγουμε σε περικοπές τύπου “κοντσερτάντε”, πρωταγωνιστής είναι η μουσικότητα του λόγου, δευτερευόντως ο λόγος και τριτευόντως το συναίσθημα…
Η νοητική διέγερση του επαρκούς αναγνώστη οδηγεί φυσικά σε κάποιου τύπου “αισθητική ηδονή”, όμως αυτό είναι προσωπικό, περίπλοκο και ερμηνεύεται με έναν άγνωστο αλγόριθμο, απροσδιόριστο ακόμη.
Έχουμε πολλά να μάθουμε για την όπερα. Η Ρομποτική και οι κβαντικοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές του μέλλοντος θα συμβάλλουν τα μάλα τόσο στην ερμηνευτική όσο και στην ανανέωση, στον εκσυγχρονισμό του λυρικού θεάτρου, που μοιάζει στις μέρες μας είδος μουσειακό.
Καινούργια αμαλγάματα θα γεννηθούν, ακριβώς έτσι όπως το λυρικό θέατρο αναπήδησε με τον “Ορφέα” του Monteverdi στο ιστορικό Teatro Olimpico της Vicenza από μια παρεξήγηση, από μια αυθαίρετη ανάγνωση του απαράμιλλου πονήματος De Architectura δια χειρός Βιτρουβίου.
Εποχές μεταιχμιακές, εποχές μεταβατικές, εποχές προκλητικές γεννούν και αναδημιουργούν μορφές και είδη τέχνης βαθιά κρυμμένα στο Συλλογικό Ασυνείδητο, σαν σπόροι που αναμένουν την κατάλληλη υγρασία και του καιρού το λίπασμα έτσι ώστε να αναδυθούν και να εκδηλωθούν στην υφήλιο.
Το θέατρο είναι ενιαίο, είναι από την γέννησή του συνυφασμένο με την μουσική, τις ιδέες, τα συναισθήματα, τα νοήματα. Όσες εκφάνσεις κι αν αλλάξει, όσες αναδιπλώσεις και να γνωρίσει, θα είναι πάντα το πεδίο προβολής των παιγνίων της Πανανθρώπινης Ψυχής, που αναζητεί να γνωρίσει τον εαυτό της, να διασκεδάσει τους φόβους της κι – αν μπορεί – να τους εξουδετερώσει και να τους μετασχηματίσει σε κάτι απολύτως “αισθητικό”, αν όχι και απολαυστικό.
Σε αυτή τη μακραίωνη περιπέτεια του πνευματικού ανθρώπου παρατηρούνται κυκλικές επαναλήψεις φαινομένων, οπισθοχωρήσεις, κάμψεις, αναγεννήσεις και αναπηδήσεις. Πρόκειται απλώς για το υλοενεργειακό “ποτάμι” του Ηράκλειτου, μέσα στο οποίο δεν βάζουμε ποτέ το ίδιο πόδι, αφού τόσο τα κύτταρά μας όσο και τα μόρια του νερού δεν αγαπούν την αναλλοίωτη σταθερότητα.
Διαβλέποντας πίσω από αυτή την μάλλον συντηρητική παράσταση, αναγνώρισα μοτίβα και πρότυπα προηγούμενων εποχών, που νομίζουμε ότι ξεπεράσαμε, στη μεσαιωνική γραμμική αντίληψη του Χρόνου μας. Μόνο που όλα φεύγουν κι επανέρχονται σε έναν αέναο φρενιτικό ρυθμό. Κι αυτός είναι ο ορισμός της Τέχνης: να μορφοποιείς το άμορφο, να παγιώνεις το φευγαλέο, να αποκρυσταλλώνεις το ασύλληπτο, να εκφράζεις το άρρητο, να θέλγεσαι με το τερατώδες, να ερωτοτροπείς με το Αόρατο…
Ο Δρ Κωνσταντίνος Μπούρας είναι Επισκέπτης Καθηγητής Θεατρικής Κριτικής στο ΕΚΠΑ και ποιητής
www.konstantinosbouras.gr
