Ίσως η ποίηση δεν ήταν ποτέ τίποτα  εκτός από ένα αδιέξοδο, δε βρίσκει την αλήθεια της παρά μονάχα στην ομολογία της ήττας   Υβ Μπονφουά

ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΑ

Ένας συγγραφέας είναι πολλά πράγματα. Ένας ποιητής είναι ακόμα περισσότερα. Η ποίηση είναι πιο σπουδαίο είδος από ό,τι η πρόζα. Δεν είναι τυχαίο ότι τα μεγάλα έργα που διαρκούν αιώνες – ή τα περισσότερα τουλάχιστον – γράφτηκαν σε ποιητικό λόγο. Ο Όμηρος, οι αρχαίοι Έλληνες τραγικοί, ο Δάντης και ο Σαίξπηρ, έγραψαν τα έργα τους σε ποιητικό λόγο.

Το opus magnum του Έλιοτ η Έρημη Χώρα είναι επίσης ποιητική σύνθεση που εκδόθηκε το 1922 και γράφτηκε, κατά τα φαινόμενα, τον προηγούμενο μόλις χρόνο. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε το επίσης μεγάλο έργο του Τζόυς, Οδυσσέας που αν και πεζό, έχει μια ποιητικότητα απροσμέτρητη, αλλά και οι αριστουργηματικές Ελεγείες του Ντουΐνο του Ράινερ Μαρία Ρίλκε που είναι εξίσου μοντερνιστικές και ριζοσπαστικές, αλλά και αντινεωτεριστικές, αναχρονιστικές όσο και η Έρημη Χώρα.

Και τα τρία αυτά έργα συμπληρώνουν φέτος μια εκατονταετία –  χρονικό διάστημα που με μια σχετική ασφάλεια -μας δείχνει ότι θα επιζήσουν και στο μέλλον.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

Το 1921, η πρώτη σύζυγος του Έλιοτ, η Βίβιαν, είχε καταρρεύσει ψυχολογικά και αφού νοσηλεύτηκε σε κλινική, ο Έλιοτ την έστειλε στην εξοχή για να αναρρώσει, χωρίς να λυπηθεί τα έξοδα. Όσο εκείνη έλειπε, τον επισκέφθηκε η μητέρα του και η αδερφή του από την Αμερική.

Λίγο πριν ο Πάουντ έλεγε στον Γουίνταμ Λιούις πως έπρεπε να βρουν τρόπο να στείλουν εκτός Αγγλίας τον Έλιοτ για να ξεπεράσει τη θλίψη του. Είχαν διαπιστώσει πως είχε κατάθλιψη, ενώ η πολιτική και η οικονομική κατάσταση τον είχε φέρει σε απόγνωση. Είναι γνωστό ότι ο Έλιοτ, απεχθανόταν τη δημοκρατία [Ήταν ένας αμετανόητος κομφορμιστής, «γεννήθηκε συντηρητικός δίδυμος μ’ έναν φιλελεύθερο που τον μισούσε σ’ όλη του τη ζωή», έλεγε σαρκαστικά ο Στέφεν Σπέντερ]. Το μεταπολεμικό κλίμα ευημερίας είχε αντικατασταθεί από μια έντονη οικονομική και πολιτική δυσαρέσκεια. Οι άνεργοι είχαν φτάσει τα 2.000.000. Η κυβέρνηση Συνασπισμού επιδείνωνε το οικονομικό χάος, αντί να το θεραπεύει.

ΣΧΕΔΙΑΖΕΙ ΤΗΝ ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ

 Σ’ αυτές τις συνθήκες άρχισε να δουλεύει πάνω σ’ ένα ποίημα που ευελπιστούσε πως θα είναι διαφορετικό από ό,τι μέχρι τότε είχε γράψει.

Το ποίημα αυτό, που αργότερα μετονομάστηκε  Έρημη Χώρα, είχε τον παράξενο τίτλο: He Do the Police in Different Voices (προερχόταν από έργο του Ντίκενς), αλλά έδειχνε τη φιλοδοξία του: ότι δηλαδή σχεδίαζε να γράψει κάτι πολυσχιδές και πολυεπίπεδο, κάτι που θα είχε όχι μία, αλλά πολλές φωνές.

Η επίσκεψη της οικογένειάς του καθώς και η επιστροφή της γυναίκας του από την εξοχή, καθυστέρησαν τη συγγραφή του έργου. Εκείνη την εποχή, είχε ολοκληρώσει την ανάγνωση του Οδυσσέα και έλεγε στον Τζόυς πως θαύμαζε το αριστουργηματικό τελευταίο του κεφάλαιο, δηλαδή το μονόλογο της Μόλυ, αλλά θα προτιμούσε να μην το είχε διαβάσει, γιατί τώρα είχε την φιλοδοξία να το ξεπεράσει κάνοντας κάτι ανάλογο στην ποίηση.

ΨΥΧΙΚΗ ΚΟΠΩΣΗ

Το φορτίο της καθημερινής ζωής και η ψυχική κόπωση από την επίσκεψη των δικών του καθώς και η κατάσταση της Βίβιαν τον εξόντωναν. Είχε δυνατούς πονοκεφάλους και αισθανόταν μια κούραση και μια υπερβολική θλίψη, αλλά παρόλα αυτά δεν παραιτήθηκε από το εγχείρημα της σύνθεσης της Έρημης Χώρας.

Ωστόσο, η κατάστασή του ήταν ανησυχητική, τόσο που η Βίβιαν τον έπεισε να επισκεφτεί ειδικό γιατρό στο Λονδίνο, ο οποίος διέγνωσε κάποιου είδους νευρική διαταραχή και τον συμβούλεψε να φύγει απ’ το Λονδίνο για ένα τουλάχιστον τρίμηνο. Στο μεταξύ η αμερικανική κυβέρνηση τον κυνηγούσε να πληρώσει φόρους, πράγμα που εκτίναξε στα ύψη το άγχος του, και πείσθηκε να ακολουθήσει την συμβουλή του γιατρού. Πήρε άδεια από τη δουλειά του και πήγε για ένα μήνα στα παράλια του Κεντ, στο Μαργκαίητ στου οποίου τις άμμους «μπορώ να [συσχετίσω] το τίποτε με το τίποτε».

Στην ενότητα Μια παρτίδα σκάκι ίσως περιέχονται αυτοβιογραφικά στοιχεία, ίσως όμως και όχι, όπως διατείνεται ο βιογράφος του, Πήτερ Ακρόυντ, ο οποίος διαφωνεί με όσους ισχυρίζονται πως ο γάμος του είχε καταρρεύσει. Γιατί πώς αλλιώς μπορεί κανείς να εξηγήσει το ότι είχε πάρει μαζί του τη Βίβιαν και ήθελε τη γνώμη της πάνω στους στίχους που έγραφε. Αργότερα ανακάλυψε ότι η διάγνωση που είχε κάνει ο ψυχίατρός του, δεν ήταν σωστή και ότι μάλλον έπασχε από μία συναισθηματική διαταραχή που θα μπορούσε κανείς να την ονομάσει ”αβουλία” από την οποία υπέφερε σ’ όλη του τη ζωή. Επομένως, το πρόβλημα βρισκόταν στον ”συναισθηματικό του κόσμο” και όχι ”στο μυαλό του”, αφού φοβόταν πάντα τα αισθήματά του. Έμοιαζε πολύ στην παθητικότητα του Τειρεσία όπως εμφανίζεται σ’ ένα χωρίο της  Έρημης Χώρας.

Τελικά αποφάσισε, ακολουθώντας τις συμβουλές φίλων, να καταφύγει στη Λωζάννη σ’ έναν διάσημο τότε ψυχαναλυτή.

Ακολουθώντας τη θεραπεία αυτή, άρχισε να νιώθει μια ηρεμία σαν αυτή που είχε παιδί. Η αγχώδης κατάσταση στην οποία βρισκόταν πριν, τώρα υποχωρούσε και απελευθερωνόταν σιγά σιγά από τους συμβατικούς περιορισμούς της καθημερινότητας και από την αυστηρή τάξη την οποία ο ίδιος είχε επιβάλλει στον εαυτό του και  δραπέτευε διαρκώς στις παιδικές του μνήμες.

Σ’ αυτήν την κατάσταση έγραψε τις τελευταίες ενότητες της Έρημης Χώρας. ”Δεν με απασχολούσε καν αν καταλάβαινα τι έλεγα”, έλεγε αργότερα για το κεφάλαιο Τι είπε ο Κευρανός, όπου διαπιστώνουμε την επιστροφή του στη μουσική που είχε καταπνίξει. (Φοιτητές έχοντας ανακαλύψει τη μουσικότητα που ανέδιδε το ποίημα, δεν το απάγγελναν απλώς αλλά το τραγουδούσαν).

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

Η Έρημη Χώρα ξεκίνησε σαν μονόλογος ενός γλεντζέ του Μusic Hall, σαν ένα σατυρικό κομμάτι μισογυνισμού, σαν παρωδία μέρος της οποίας ο Πάουντ αφαίρεσε όταν το επεξεργάστηκε. Ο Πάουντ αφαίρεσε στη συνέχεια πάνω από το μισό ποίημα που του εμπιστεύθηκε ο Έλιοτ, ο οποίος συμφώνησε μ’ αυτές γενναίες περικοπές. Λέγεται μάλιστα πως ολόκληρο το ποίημα Κούφιοι Άνθρωποι  είχε ενσωματωθεί αρχικά στην Έρημη Χώρα.

Ο Πρίτσετ περιέγραψε αυτό το πολυφωνικό συνονθύλευμα ως ”μπουλούκι ηθοποιών μέσα σ’ ένα κοστούμι που ο καθένας κοροϊδεύει τους άλλους”. Και ο Ακρόυντ υποστηρίζει πως ο Έλιοτ βρήκε τη δική του φωνή αναπαράγοντας τις φωνές των άλλων. Ο Έλιοτ ήταν σχετικιστής και σκεπτικιστής, είχε επίγνωση του κενού και της έλλειψης νοήματος, όχι μόνο στην τέχνη αλλά και στη ζωή. Έλεγε πως: ”Όλη η μεγάλη Τέχνη βασίζεται σε μια συνθήκη θεμελιώδους ανίας – παράφορης ανίας”. Δεν είχε καθόλου διαφορετική γνώμη από εκείνη του Μπωντλαίρ, τον οποίο άλλωστε τιμά αναφέροντας το στίχο του ”Ω υποκριτή αναγνώστη, όμοιέ μου αδερφέ μου”.

Εντέλει, η Έρημη Χώρα φορτώθηκε με πολλές ερμηνείες, οι οποίες, εν πολλοίς, μπορεί και να συσκοτίζουν το πραγματικό της πρόσωπο και να περιορίζουν το ρυθμό και τον μουσικό αντίλαλο που ακούγεται διαβάζοντάς την. Μπορεί ακόμα να είναι μια αλληγορία για το μύθο του Άγιου Δισκοπότηρου, της πνευματικής αναγέννησης, ένας βουδιστικός διαλογισμός, ένας θρήνος για την  καταρρέουσα κοινωνία ή μια συγκαλυμμένη αυτοβιογραφία. Ίσως κιόλας να αποτελεί το ποιητικό αντίστοιχο της Παρακμής της Δύσης του Σπέγκλερ που δημοσιεύτηκε λίγο αργότερα, μια καταδίκη δηλαδή του δυτικού πολιτισμού.

 Να πεις ή να μαντέψεις, δεν μπορείς,

Γιατί γνωρίζεις μόνο

Μια στοίβα σπασμένες εικόνες όπου χτυπάει ο ήλιος

Μέσα σε μια φούχτα σκόνη θα σου δείξω το φόβο

Ο Έλιοτ όταν δημοσιεύεται η Έρημη Χώρα, το 1923, στο περιοδικό The Criterion είναι 34 ετών. Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται και στο περιοδικό The Dial, στην πατρίδα του την Αμερική, ενώ στο τέλος της χρονιάς εκδίδεται σε βιβλίο στην Ν. Υόρκη και ταυτόχρονα στην Αγγλία. Η υποδοχή από το λογοτεχνικό κατεστημένο είναι ψυχρή.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

Οι μεταφράσεις, γενικώς ειπείν, έχουν κι ένα χαρακτήρα ερμηνείας, επεξήγησης, ακόμα και απομάκρυνσης ή εγγύτητας στο πρωτότυπο. Πολλές φορές όμως περιέχουν παρανοήσεις, διαστρεβλώσεις λόγω έλλειψης κατανόησης ή αδυναμίας του μεταφραστή να δώσει εύστοχες λύσεις. Αν ο τελευταίος είναι ποιητής κι ίδιος τότε ενίοτε προσαρμόζει το μεταφραζόμενο ποίημα στο δικό του ύφος.

Το κακό με την Έρημη Χώρα ξεκινά από τον τίτλο, ο οποίος είναι στο πρωτότυπο Waste Land.

Για το δεύτερο σκέλος όπως θα φανεί καλύτερα στη συνέχεια  πιο κατάλληλη μετάφραση είναι η ΓΗ κι όχι η ΧΩΡΑ.

Το πρώτο σκέλος Waste σαν ουσιαστικό σημαίνει: αγριότοπος, ερημιά, ερημότοπος, άδειος, κενός,

κατεστραμμένος, ερημωμένος, ρημαγμένος.

Σαν  επίθετο: άνυδρη, άδεντρη, άγονη, χέρσα, στείρα, άχρηστη.

Έτσι στις πολυάριθμες μεταφράσεις στα ελληνικά ο κάθε μεταφραστής διαλέγει όποια λέξη του φαίνεται πως ταιριάζει περισσότερο. Ένας από τους πιο πρόσφατους μεταφραστές, Χάρης Βλαβιανός, που γνωρίζει άριστα την αγγλοσαξονική ποίηση, το έργο του Έλιοτ και το συγκεκριμένο ποίημα προτείνει το άγονη επειδή ο ίδιος ο Έλιοτ λέει πως το έργο αναφέρεται σε τελετές βλάστησης.   

Ο πρώτος μεταφραστής είναι ο ποιητής Τάκης Παπατσώνης που προτίμησε τη λύση για τον τίτλο: Ερημότοπος [1933], αλλά ο ίδιος απολογούμενος παραδέχτηκε πως η μετάφρασή του «έγινε πρόωρα, αλλά και τραγικά πρόχειρα, ασυγχώρητα» εξαιτίας της πίεσης που του άσκησε ο Νίκος Καλαμάρης για να προφθάσει την έκδοση του περιοδικού «Κύκλος». «Ο Παπατσώνης, παρά την πνευματική του συγγένεια με τον Έλιοτ δεν διασώζει παρά ψιχία […] του πρωτοτύπου», αποφαίνεται ο Νάσος Βαγενάς.

Ο Σεφέρης τώρα που καθιέρωσε τον εσφαλμένο τίτλο ομολογεί: « …δεν ξέρω όσο θα ‘πρεπε τα αγγλικά και την αγγλική λογοτεχνία…». Αλλά πραγματοποιεί την επίμαχη μετάφραση στα «Νέα Γράμματα» το 1936, για πρώτη φορά. Το 1948 παραδέχεται πως [η μετάφρασή του] «ήταν μια προσπάθεια αστόχαστη» που ωφέλησε περισσότερο τον ίδιο παρά τον αναγνώστη. Ο Ξ. Α. Κοκόλης επισημαίνει πως ο μεταφραστής Σεφέρης «κάθε άλλο παρά στο ύψος του ποιητή βρίσκεται».

Από κει και πέρα έχουμε μια δόκιμη μετάφραση  του Κλείτου Κύρου που βάζει πολλά πράγματα στη θέση τους.

Μεταφράσεις συνολικά μάλιστα του έργου του Έλιοτ από τον Αριστοτέλη Νικολαϊδη και τη δική μας Παυλίνα Παμπούδη.

Ο Συμ. Σταμπουλού κι ο Γιάννης Αντιόχου επιχείρησαν μαζί με τον Βλαβιανό τις πιο πρόσφατες.

Συμπέρασμα: υπάρχει πάντα ενδιαφέρον για νέες και πιο δόκιμες εργασίες που αφορούν αυτό το σπουδαίο έργο και μάλιστα εκατό χρόνια μετά την έκδοσή του και ογδόντα εννέα μετά την πρώτη ελληνική μεταφορά στην ελληνική γλώσσα.

Βοηθήματα:

-περ. Διαβάζω, τχ.133, 18-12-85, Αφιέρωμα στον Έλιοτ.

-T.S. Eliot του Πήτερ Ακρόυντ, μτφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου, εκδόσεις Νεφέλη 2002.

-Τ. S. ELIOT, η ΡΗΜΑΓΜΈΝΗ ΓΗ, μτφρ.-σημειώσεις, Κλείτος Κύρου, Ύψιλον, 1990

-Τ. Σ. ΕΛΙΟΤ, η άγονη γη, εισαγωγή.-μτφρ. ,Χάρης Βλαβιανός, Πατάκης, 2020

–