Ο ΓΑΜΟΣ
«Ανικανότητα να αντέξω μόνος τη ζωή.», λέει ο Κάφκα. Πιστεύει πως ο γάμος θα του δώσει περισσότερη ανθεκτικότητα. Πιο μεγάλη αντοχή. Υποψήφια νύφη θα είναι βέβαια η Φελίτσε. Ωστόσο φοβάται να παντρευτεί, να κάνει οικογένεια. Σε μια ημερολογιακή εγγραφή, πολύ περίεργη είναι η αλήθεια, λέει: «Η συνουσία ως τιμωρία της ευτυχίας της συνεύρεσης, όσο το δυνατόν πιο ασκητικά να ζήσω, τούτη θα είναι η μοναδική πιθανότητα να αντέξω το γάμο. Εκείνη όμως;» «’’Γιατί σήκωσε τα φουστάνια της’’ λέει ο πατέρας με φωνή κοροϊδευτική ‘’γιατί σήκωσε τα φουστάνια της έτσι, σαν αηδιαστική χήνα, έτσι, κι έτσι, και εσύ την γράπωσες’’…» Ο Κάφκα πλησίασε δύο φορές πολύ κοντά στο γάμο. Πίστευε πως υπάρχουν δύο τύποι ανθρώπων, αυτοί που είναι άξιοι να παντρευτούν και αυτοί που δεν είναι. Θα ήθελε να ανήκει στην πρώτη κατηγορία αλλά τελικά κατέληξε στην δεύτερη. Αν μπορούσε να έχει κάποια – φυσικά και δεν ήταν η Φελίτσε – που θα ενδιαφερόταν για το γράψιμό του, θα έτεινε ευήκοον ους και θα εθεάτο εκουσίως την αληθινή του ύπαρξη, την τόσο αντιφατική, τόσο εύθραυστη, τόσο απατηλή, τότε θα μπορούσε ίσως να είναι ευτυχής. Ωστόσο μάλλον δεν μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο.
ΜΟΝΟΜΑΝΙΑ
Ο Φλωμπέρ δεν ενδιαφερόταν καθόλου για την πολιτική, όπως και για κάθε άλλο θέμα που δεν είχε σχέση με την λογοτεχνία ή τα ταξίδια. Ήταν μονομανής. Όπως και ο Κάφκα, αλλά αυτός σύχναζε σε καφενείο της Πράγας που συγκεντρώνονταν αναρχικοί. Διάβαζε Προυντόν, και συζητούσε γι’ αυτόν και το έργο του με τον Γκούσταφ Γιάνουχ. Επιπλέον η «Δίκη» μπορεί να θεωρηθεί και πολιτικό έργο. Αναλύει μεν την ενοχή και τον καταλογισμό της αλλά προαναγγέλλει τα ολοκληρωτικά καθεστώτα που θα κάνουν την εμφάνισή τους τα επόμενα χρόνια. Και στα δύο μείζονα μυθιστορήματά του, ένα άτομο στέκεται απέναντι στην εξουσία μη κατορθώνοντας να την διεμβολίσει. Όλες οι μείζονες δυστοπίες του 20ου αιώνα έλκουν την καταγωγή τους από αυτά τα κείμενα του Κάφκα.
Κανένας τους δεν ήταν οπτιμιστής, δεν οραματιζόταν κανένα λαμπρό μέλλον για την ανθρωπότητα και για τους ίδιους. Οι ονειροπολήσεις τους ήταν ζοφερές – ιδίως του Κάφκα – και τα έργα τους μείζονα και ελάσσονα πεσιμιστικά. Ο Κάφκα ταξίδεψε ελάχιστα. Αν και το υπερβολικά υγρό κλίμα της Πράγας επιδείνωνε την κατάσταση της υγείας του, αλλά δεν αποφάσιζε να την εγκαταλείψει. Λίγο καιρό πριν το τέλος του έζησε για μικρό διάστημα στην Βιέννη με την Ντόρα Ντυμάντ.
ΤΑΞΙΔΙΑ
Ο Φλωμπέρ, έζησε στο Παρίσι και τα περίχωρα αλλά επειδή ήταν στη μόδα στην εποχή του η ανακάλυψη της Ανατολής και του Οριενταλισμού, ταξίδεψε στην Ανατολή. Πήγε στην Αίγυπτο, πέρασε από την Συρία και την Παλαιστίνη, πήγε στην Μεσοποταμία και την Περσία. Και η επιστροφή του άρχισε από την Τουρκία και αργότερα από την Ελλάδα. «Αυτό το ταξίδι με έκανε να ξαναδώ το μάθημα της προσωπικής μου ιστορίας. Άφησα τα όνειρά μου να φέξουν πάνω σ’ αυτό το θέατρο της παθιασμένης μου ζωής.», γράφει στο φίλο του Λ. Μπουγέ, τον Αύγουστο του 1853. Δύο χρόνια νωρίτερα γράφει στον ίδιο φίλο από την Πάτρα: ”Ανάμεσα στα διάφορα γλυπτά που βρήκαν στην Ακρόπολη, μου τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή, ένα μικρό ανάγλυφο το οποίο αναπαριστά μια γυναίκα που δένει το σαντάλι της, καθώς και ένα τμήμα ανθρώπινου κορμιού. Δεν μένουν πια παρά τα δύο στήθια, από εκεί που αρχίζει ο λαιμός μέχρι πάνω από τον αφαλό. Το ένα στήθος σκεπασμένο το άλλο ακάλυπτο. Τι βυζιά! Θεέ και Κύριε! Τι βυζί! Στρογγυλό σαν μήλο, φουσκωτό, άφθονο, ξέχωρο από το άλλο, βαρύ στο χέρι. Εδώ η γόνιμη μητρότητα και η ερωτική γλύκα που σε κάνουν να λιώνεις! Είναι τόσο ήρεμο, τόσο ευγενικό. Θα ’λεγες πως πάει να φουσκώσει και πως τα πλεμόνια από μέσα γεμίζουν και θα ανασάνουν. Πως θα κυλιόσουν εκεί πάνω κλαίγοντας, πως θα ’πεφτες μπροστά, στα γόνατα σταυρώνοντας τα χέρια! Λίγο ακόμη και θα προσευχόμουν.”
Αναχωρώντας από την Ελλάδα για την Ιταλία: «ΠΑΤΡΑ. – θεάτρο. – Κυρίες στην εκκλησία του Αγ. Ανδρέα, ελληνίδα από χωριό που φιλάει τις ρυπαρές εικόνες με μία κίνηση της μέσης όπως των δερβίσηδων. (…) ΖΑΚΥΝΘΟΣ, φωτιές. Στην διάρκεια της νύχτας, ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ. Ακτές της Αλβανίας, τόποι τούρκικοι. (…) Αναχώρηση.»
Επιστρέφοντας από το 1850, στο 1838 στον δεκαεφτάχρονο συγγραφέα των «Αναμνήσεων ενός Τρελού». Αντιγράφω την ακροτελεύτια περίοδο: «Ω, καμπάνες! Θα χτυπάτε συνεπώς και στο θανατό μου, και, ένα λεπτό αργότερα, για μια βάπτιση. Είστε και εσείς, λοιπόν, κοροϊδία όπως τα υπόλοιπα και ψέμμα όπως η ζωή της οποίας αναγγέλλετε όλες τις φάσεις: το βάπτισμα, το γάμο, το θάνατο. Καημένε ορείχαλκε, χαμένε και κουρνιασμένε στα ύψη, και που θα μπορούσες να χρησιμεύσεις κάλλιστα ως πύρινη λάβα στο πεδίο της μάχης ή για το πετάλωμα των αλόγων…»
ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΙ ΚΙ ΔΥΟ
Στις «Προετοιμασίες για ένα Γάμο στη Εξοχή», ένα απ’ τα πρώιμα διηγήματά του, ο Κάφκα καταθέτει μια συγκλονιστική μαρτυρία: ”Από όσα έζησα μπορώ να πω ότι και στο σχολείο και στο σπίτι είχαν βαλθεί να σβήσουν κάθε ξεχωριστό σημάδι της προσωπικότητάς μου.” Είχε συνείδηση ότι ήταν ξεχωριστός. Το κακό είναι ότι το έβλεπαν και οι άλλοι. Και φυσικά δεν τους άρεσε. Γιατί δεν αρέσει στον κόσμο κάποιος που πάει να ξεχωρίσει. Πρέπει να προσαρμοστεί στα κοινά πλαίσια.
Ο Φλωμπέρ δεν είχε κάνει ανάλογη δήλωση αλλά θα μπορούσε γιατί και αυτός είχε συνείδηση της ξεχωριστής του προσωπικότητας. Και ήξερε ότι κάποιοι θα τον πολεμούσαν και το έκαναν. Συγγραφικά ήταν και οι δύο ώριμοι από πολύ νωρίς. Ο Κάφκα άρχισε να γράφει από τα δεκαπέντε του ακόμα, αλλά δεν έχει σωθεί κανένα χειρόγραφό του από εκείνη την περίοδο. Τα πρώιμα γραπτά του Φλωμπέρ, είναι εξαιρετικής πνοής και ύφους. Το πρώτο το έγραψε όταν ήταν δεκατεσσάρων χρονών. Ο Φλωμπέρ και ο Κάφκα δεν ήταν παράλληλοι και δεν εννοούμε χρονικά. Ο δεύτερος όμως ήταν ένθερμος θαυμαστής του πρώτου. Φυσικά και δεν επηρεάστηκε άμεσα και φανερά ο Κάφκα από το έργο του Φλωμπέρ. Η επήρεια ήταν βαθύτερη και ουσιαστικότερη. Ο Φλωμπέρ πέρασε από τον Αισθητισμό στην Παρακμή και από τον Ρομαντισμό στο Ρεαλισμό. Είναι πολυεπίπεδος. Είναι συγγραφέας κολοσσιαίου μεγέθους.
Ο Κάφκα ήτανε κατά το ήμισυ ρεαλιστής, και υπήρξε τρόφιμος του φανταστικού, του αλλόκοτου, του γκροτέσκο, του αινιγματικού, του αδιευκρίνιστου. Κατάφερε στα λίγα χρόνια που έζησε να δημιουργήσει ένα μεγαλειώδες έργο της ταραγμένης και ανήσυχης ύπαρξης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο φερόμενος ως ο τελευταίος μεγάλος λογοτέχνης του 20ου αιώνα, Σάμιουελ Μπέκετ τον ξαναδιάβαζε επίμονα προς το τέλος της ζωής του. Τα μείζονα έργα του Κάφκα είναι ημιτελή. Ο Μπροντ συμπλήρωσε όπου μπορούσε μερικά ατέλειωτα κεφάλαια ή κάποιες σημειώσεις για το πως ενδεχομένως θα εξελισσόταν κάθε έργο. Παρά τα αντιθέτως λεγόμενα για το τελειωμένο και τέλειο έργο είναι γεγονός ότι τα ημιτελή δημιουργήματα είναι κορυφαία και υπάρχουν πολλά παραδείγματα γι’ αυτό.
Ο Φλωμπέρ ήταν τελειομανής, σχολαστικός, ακριβής. Έγραφε και ξανάγραφε και έσκιζε και επανερχόταν και έδιδε διαφορετική μορφή σε κάθε έργο από αυτή που είχε συλλάβει αρχικά. Και οι δύο ήταν τόσο αφοσιωμένοι σ’ αυτό το μάταιο παιχνίδι της γραφής. Ο Φλωμπέρ πέθανε πάνω στο γραφείο του. Ο Κάφκα στα χέρια της Ντόρας, που μαζί της έκαψε μερικά απ’ τα τελευταία του γραπτά.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Πολλές δεκαετίες έχουν διαρρεύσει από το θάνατο του Φλωμπέρ, ενώ αντίστοιχα αρκετές δεκαετίες έχουν περάσει από το χαμό του Κάφκα. Και τα έργα τους έχουν πάντα εκατομμύρια αναγνώστες σ’ όλο τον κόσμο και εκπονούνται διατριβές, μελέτες και δοκίμια πάνω σ’ αυτά.
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ
Το 1848, εποχή εξεγέρσεων και επαναστάσεων.
Το 1844 κυκλοφορεί η ”Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης” του Μισλέ.
Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί η μελέτη του Φαραντέι με τίτλο, «Πειραματικές Έρευνες στον Ηλεκτρισμό».
1846, Μπαλζάκ, ”η Εξαδέλφη Μπέτα”.
Προυντόν, ”Φιλοσοφία της Δυστυχίας και Σύστημα των Οικονομικών Αντικρούσεων”.
1847, Μπαλζάκ, ”ο Εξάδελφος Πονς”.
1848, Δουμάς, ”Η κυρία με τις καμέλιες”.
Μαρξ Ένγκελς, το ”Κομμουνιστικό Μανιφέστο”.
1857, τα ”Άνθη του Κακού”.
Φλωμπέρ, ”Μαντάμ Μποβαρύ”
Βοηθήματα:
Γκυστάβ Φλωμπέρ
α) ”Αναμνήσεις ενός τρελού”, μτφρ. Γιάννης Καυκιάς, εκδόσεις printa, 2008
β) ”Νοέμβριος”, μτφρ. Οντέτ Βαρών, εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία, 1993
γ)”Γράμματα στη Λουίζ Κολέ”, εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία, 2007
δ) ”Το λεξικό των κοινών τόπων”, μτφρ. Τατιάνα Τσαλίκη – Μηλιώνη, εκδόσεις Ύψιλον/βιβλία, 1999
ε) ”Το ταξίδι στην Ελλάδα”, Πρόλογος Κ. Θ. Δημαράς, μτφρ. Π. Α. Ζάννας, εκδόσεις Ολκός, 2007.
Φράντς Κάφκα
α) ”Τα ημερολόγια Α’ και Β’ τόμος”, μτφρ. Αγγέλα Βερυκοκάκη, εκδόσεις Εξάντας, 1978
β) ”Η ετυμηγορία”, μτφρ. Κώστας Κουτσουρέλης, εκδόσεις Μελάνι, 2014
γ) ”Η μεταμόρφωση”, μτφρ. Τέα Ανεμογιάννη, εκδόσεις Γαλαξίας, 1968.
δ) ‘’Γράμματα στην Ότλα΄΄, μτφρ. Τέα Ανεμογιάννη, εκδόσεις Κέδρος, 1975
ε)’’Γράμματα στη Φελίτσε’’, επιλογή, μτφρ. Στέλλα Κουνδουράκη, εκδόσεις Γαβριηλίδης, 2007
Ελίας Κανέτι
”Η άλλη δίκη, τα γράμματα του Κάφκα στη Φελίτσε”, μτφρ. Αλέξανδρος Ίσαρης, εκδόσεις Scripta, 2002.
