«Κάθε αφορισμός βαδίζει πάνω σε τεντωμένο σκοινί. Από κάτω  χαίνει το βάραθρο της κοινοτοπίας». Σπύρος Τσακνιάς

 Ο συγγραφέας και οι αφορισμοί του

Κυνικά, ανατρεπτικά, αγαπώντας τον εαυτό του, ναρκισσευόμενος, φορώντας τις μάσκες των ηρώων του μιλάει ο δανδής Όσκαρ Ουάιλντ [1854- 1900] εκτός κι αν τ’ αποφθέγματα προέρχονται από το De Profundis [1949] ή τη σπαρακτική Μπαλάντα της φυλακής του Ρήντινγκ [1898] [«Αν κάποιο ζωντανό αυτός εσκότωσε / Αυτοί τώρα σκοτώνουνε νεκρό»].

Εκεί μέσα για δύο ολόκληρα χρόνια γνώρισε έναν άλλο κόσμο. Την κόλαση της φυλακής. Την άδικη μεταχείριση. Το πρόσωπο του δεσμοφύλακα. Τους  συγκρατούμενούς του. Τις ενοχές. Το τσαλάκωμα της αξιοπρέπειάς του. Τον αμοραλισμό και την αλαζονεία του που τα απαρνήθηκε.  Ο κόσμος του ανάποδα. Η εγκατάλειψη απ’ όλους και κυρίως από τον αγαπημένο του Άλφρεντ Ντάγκλας που δεν θα πάψει ποτέ να είναι ερωτευμένος μαζί του και από την Κονστάνς τη σύζυγό του και τα δυο του αγόρια, που η μητέρα τους για να τα προστατέψει από την κοινωνική κατακραυγή τους αλλάζει επίθετο. 

Δε μπορεί να ξεστομίσει τώρα το: «Αν θέλεις ν’ απαλλαγείς από ένα πειρασμό δεν έχεις παρά υποκύψεις σ’ αυτόν».

Τώρα πια και από δω και πέρα βρισκόταν στον υπόνομο, αλλά μάλλον δε μπορούσε ν’ «αντικρύσει τ’ άστρα». Τώρα ήταν εκείνο «το καμένο παιδί που αγαπάει τη φωτιά». Πίστευε πλέον πως «είναι κρίμα που στη ζωή μαθαίνουμε τα μαθήματά μας όταν δεν τα χρειαζόμαστε πια», όπως και το ότι «η ζωή είναι τρομερή. Μας κυβερνά, δεν την κυβερνάμε». Τώρα επιθυμούσε να πορευτεί «με τον Χριστό στο δρόμο προς Εμμαούς». Ο Ουάιλντ βιάστηκε να φύγει  από τη ζωή – εκπατρισμένος, ξεχασμένος, δυστυχισμένος – στα σαράντα έξι του χρόνια. 

 Ο εικονογράφος

Ο Ώμπρι Μπίρστλυ, ο έτερος του δίπτυχου βιαζόταν περισσότερο. Έπασχε από την αρρώστια της εποχής του, τη φυματίωση που μαζί με το άσθμα ήταν αρρώστιες των ποιητών, δηλαδή των δημιουργών. Ας  σκεφτούμε το άσθμα του Προυστ που για να παρατείνει τη διάρκεια του βίου του διάλεξε να συνθέσει ένα roman – fleuve, πα να πει μυθιστόρημα – ποταμό ή την καλπάζουσα φυματίωση του Κάφκα που όταν διαγνώστηκε αυτός πανηγύρισε γιατί θα άφηνε τη βιοποριστική του δουλειά για να γράψει τ’ αριστουργηματικά του πεζογραφήματα. Κανένας τους βέβαια δεν κατάφερε να ολοκληρώσει το έργο για το οποίο ήταν ταγμένος. Ο θάνατος είχε άλλα σχέδια.

 Το ίδιο συνέβη και με τον Ώμπρι Μπίρστλυ που κατέθεσε τον μόχθο και τον πόνο του στη ζωγραφική, την εικονογράφηση βιβλίων, την εικαστική έκσταση που παρόλο που απαιτεί χρόνο και φροντίδα αυτός τα κατάφερε  και ήταν ήδη γνωστός από τα είκοσί του χρόνια. Στον καιρό του οι μισοί τον λάτρευαν κι οι άλλοι μισοί τον μισούσαν με την ίδια αποφασιστικότητα, την ίδια ζέση. Έζησε με την αρρώστια του από επτά χρονών και πέθανε στα 26 του. Αλλά όπως πάντα, το ξέρουμε, οι ιδιοφυίες και οι ξεχωριστοί, όσοι διαθέτουν τη σφραγίδα δωρεάς καταφέρνουν ν’ αφήσουν το ‘κατορθωμένο σώμα’ του έργου τους στον ελάχιστο χρόνο που τους διαθέτει η μοίρα τους. Ο Μπίρστλυ δούλευε όντας σε μια απίστευτης έντασης διέγερση. Αυτό μοιραία διαμόρφωσε έναν χαρακτήρα αλαζονικό έχοντας έναν απέραντο αυτοθαυμασμό και μια υπερηφάνεια που άγγιζε τα όρια της Ύβρεως. Ήταν ομοφυλόφιλος, νάρκισσος και σαν πραγματικός δανδής ντυνόταν πάντα κομψά κι αυτό βοηθούσε να μη φαίνεται η χλωμάδα της όψης του εξαιτίας της αρρώστιας.

Ο σπουδαίος βιογράφος του Ουάιλντ, Χάσκεθ Πήρσον πιστεύει πως οι πολλές ομοιότητες των δυο τους ήταν ο λόγος της αμοιβαίας αντιπάθειάς τους. [Ο Ουάιλντ άλλωστε παραδεχόταν πως «δεν μπορούμε να ανεχτούμε άλλους ανθρώπους που έχουν τα ίδια ελαττώματα με μας»].

Την εικονογράφηση της Σαλώμης την ανέθεσε ο Ουάιλντ στον Μπρίστλυ ύστερα από την επιμονή του φίλου και εραστή του, για ένα διάστημα, Ρόμπερτ Ρος. Δυσαρέστησε όμως τον Μπίρστλυ  γιατί τη μετάφραση της Σαλώμης που είχε γράψει στα γαλλικά δεν του την επέτρεψε γιατί την είχε υποσχεθεί στον αιώνιο εραστή του Άλφρεντ Ντάγκλας.

Ο Μπίρστλυ ήταν αυτοδίδακτος. Διέχεε το ταλέντο και το χρόνο του στην σύνθεση πρόζας και στίχων, αλλά και στην κριτική βιβλίων, ενώ αγαπούσε παράφορα τη μουσική και τη νύχτα στη διάρκεια της οποίας δούλευε. Σημάδεψε με το αμίμητο πενάκι του το fin de siècle και απέκτησε πολλούς μιμητές.

Τα σχέδιά του ήταν κατά το πλείστον μαυρόασπρα αλλά στις ανατυπώσεις πρόσθετε κάποιες φορές χρώμα προσδίδοντάς τους μια κάποια γλυκύτητα. Πάντως δεν έκανε παραχωρήσεις στην εμπορικότητα αν και την επιζητούσε όπως κι ο Ουάιλντ. Το ύφος του έκλινε προς τη σάτιρα. Η διακοσμητική του ευχέρεια ήταν απαράμιλλη, αν και πολλές από τις εικόνες του είναι βαρυφορτωμένες με  διακοσμητικές λεπτομέρειες και κάπως μπλεγμένες. Ωστόσο κατάφερνε να κάνει αυτά τα ελαττώματα στοιχεία του ύφους του. Εξαιρετικά τολμηρά στη σύλληψη και πρωτότυπα στην πραγμάτωση τα περισσότερα έργα του τα οποία επιζούν και στις μέρες μας εξαιτίας του έντονου ενδιαφέροντος διαφόρων κατηγοριών συλλεκτών. Προαναγγέλλουν μάλιστα το σημερινό graphic novel.

Μεταξύ άλλων εικονογράφησε τον Θάνατο του Αρθούρου του Τόμας Μάλορυ που τον έκανε γνωστό, αφού είχε την ευκαιρία να δώσει πνοή στους δημοφιλείς ήρωες, σ’ ολόκληρο τον αγγλοσαξονικό κόσμο: τον Αρθούρο, τον Λανσελότο, τη βασίλισσα Γκουίνιβερ, το μάγο Μέρλιν, την Κυρά της Λίμνης, τον Τριστάνο και την Ιζόλδη, τους Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης.

Εικονογράφησε ακόμα την Ιωάννα της Λοραίνης, τον Άμλετ να ακολουθεί το Φάντασμα, τον Περσέα και το Τέρας, τον Volpone, το Rape of the Lock. Και φυσικά Έντγκαρ Άλαν Πόε [Η Πτώση του οίκου των Άσερ, η Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου, η Μαύρη γάτα]. Και, βέβαια,  την αριστουργηματική Σαλώμη που παρά το ότι η εικονογράφηση του ήταν άψογη δεν κέρδισε ούτε κατ’ ελάχιστον την συμπάθεια ή έστω την καλλιτεχνική αποδοχή του Ουάιλντ που ήταν άλλωστε γεμάτος προκαταλήψεις. Ο Μπίρστλι του ανταπέδωσε τα ίσα μέσα από τη σχεδόν γελοιογραφική,  γκροτέσκα απόδοση της φιγούρας του Ηρώδη που δεν είναι άλλος από τον συγγραφέα.

Ο Μπίρστλυ συνέθετε με μεγάλη μαεστρία το ιδιαίτερα άσεμνο  [σχεδόν πορνογραφικό για την εποχή του] Κίτρινο βιβλίο, ένα τεύχος του οποίου ο Ουάιλντ πέταξε αγανακτισμένος, όχι φυσικά για την τολμηρότητά του, από το παράθυρο ενός τραίνου με το οποίο ταξίδευε.

Η καταδίκη του Ουάιλντ στη δεύτερη δίκη το Μάιο του 1895 τερματίζει όχι μόνο την έκδοση του Κίτρινου βιβλίου αλλά και τη θητεία του Μπίρστλυ στο Κακό με τις ανδρόγυνες μορφές των σχεδίων του, με τη διακοσμητική ποικιλία που αγγίζει και τα  όρια του Art Deco, αλλά και τον προκλητικό αισθησιασμό της ντεκαντάνς που βασίζεται κι αυτή στον ατομικισμό που εκκινεί από τον Ρομαντισμό.

Όσκαρ Ουάιλντ και η ντεκαντάνς

Ο Ουάιλντ πίστευε άλλωστε πως «δεν υπάρχει ηθικό ή ανήθικο βιβλίο. Τα βιβλία είναι καλογραμμένα ή κακογραμμένα». Πεποίθηση που περιέχεται στο περιώνυμο Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ [1890] και προσπάθησε να υπερασπιστεί χωρίς επιτυχία και στο δικαστήριο. Στο ίδιο βιβλίο λέει ακόμα: «Τα βιβλία που ο κόσμος αποκαλεί ανήθικα είναι βιβλία που δείχνουν στον κόσμο τις ίδιες του τις ντροπές».

Και σε μια περικοπή από το Η Ψυχή του Ανθρώπου στο Σοσιαλισμό [1891]: «Να αποκαλείς  νοσηρό έναν καλλιτέχνη επειδή πραγματεύεται  στο έργο του το θέμα της νοσηρότητας είναι τόσο ηλίθιο όσο να αποκαλείς τρελό τον Σαίξπηρ επειδή έγραψε τον Βασιλιά Ληρ». Στο ίδιο έργο βάζει πάλι έναν καθρέφτη στο πρόσωπο του κοινού για να δει τον εαυτό του μέσω του έργου που του δείχνει, αν και δεν είχε παράπονο από ένα κοινό ενθουσιώδες που γέμιζε τα θέατρα όπου παίζονταν  τα έργα του και άφηνε άδειες τις αίθουσες του ανταγωνιστή του Χένρυ Τζαίημς. Είχε την ικανότητα να γράφει διασκεδαστικά έργα που είχαν όμως ένα ανώτερο επίπεδο κι ένα διδακτικό μήνυμα κι ας έλεγε ότι αντιπαθούσε τον διδακτισμό. 

«Το κοινό διαθέτει μιαν αχόρταγη περιέργεια να μάθει τα πάντα, εκτός από ό,τι πραγματικά αξίζει να μάθει».

«Το κοινό δείχνει εκπληκτική ανοχή. Συγχωρεί τα πάντα εκτός από τη μεγαλοφυΐα».

Ο Ουάιλντ πίστευε υπερβολικά στην αξία και τη σημασία της Τέχνης. Άλλωστε ήταν ένας από του πιο γνωστούς οπαδούς του δόγματος η τέχνη για την τέχνη: «Η Ζωή αντιγράφει την Τέχνη πολύ περισσότερο από όσο η Τέχνη τη Ζωή». «Η Τέχνη είναι ο πιο ισχυρός τύπος ατομικισμού που γνώρισε ποτέ ο κόσμος».

Ο Ουάιλντ κατάφερε να γράψει αφοριστικά σχεδόν για τα πάντα αποφεύγοντας τον σκόπελο της κοινοτοπίας.

Έγραψε για τους άντρες, τις γυναίκες, τον έρωτα, το γάμο, τα ήθη, τη θρησκεία, τη νεότητα και το γήρας, τους άλλους, την κοινωνία, τα βιβλία, την τέχνη, τους μοντέρνους καιρούς, τον εαυτό του.

Αποτίμηση

Βεβαίως ο Ουάιλντ κορφολόγησε όλες τις επιρροές που θα μπορούσε να απορροφήσει από πολλούς συγγραφείς και κριτικούς της ντεκαντάνς που προηγήθηκαν όπως: ο Ουώλτερ Παίητερ, ο Ούίστλερ, ο Υσμάν, ο Γκωτιέ που το έργο του Μαντάμ ντε Μωπέν θεωρείται ότι εγκαινιάζει το κίνημα της Παρακμής, τον Μπωντλαίρ, τον Ράσκιν [τα χρόνια των σπουδών του στην Οξφόρδη] και φυσικά τους: Πόε, Σουίνμπορν, Ντάντε Γκαμπριέλ Ροσσέτι. Αποτέλεσμα να θεωρηθεί μιμητής και λογοκλόπος. Κάτι που ήταν κατάφορα άδικο γιατί τότε όποια επήρεια και να δεχόταν ένας συγγραφέας θα ‘κέρδιζε’ τον ίδιο υποτιμητικό τίτλο. Φυσικά είναι σίγουρα σωστή η κρίση ότι το δηλητηριώδες A Rebours [1884] του άνισου, μπωντλαιρικού Joris Karl Huysmans [1848-1907] υπερτερεί του Ντόριαν Γκρέυ [1891] που  όμως έχει κερδίσει την ιστορικής σημασίας  θέση του στην εξέλιξη του αισθητισμού και της ντεκαντάνς της οποίας υπήρξε το αποκορύφωμα.

 Επίλογος

Ο Μπόρχες που όντας εννέα ετών μετέφρασε στα ισπανικά τον Ευτυχισμένο Πρίγκιπα[1880], το σπουδαίο παραβολικό παραμύθι του Ουάιλντ και όντας ενήλικας τον διάβαζε ξανά και ξανά έλεγε πως «ανήκει σ’ αυτούς τους μακαρίους που δεν έχουν ανάγκη την επιδοκιμασία της κριτικής και καμιά φορά, ούτε την επιδοκιμασία του αναγνώστη, αφού η απόλαυσή μας απ’ τη συντροφιά τους είναι σταθερή και ακαταμάχητη».

Ο Όσκαρ Ουάιλντ πάντως δεν έπαιξε τη ζωή του κορώνα γράμματα για να βοηθήσει το έργο του να βγει στην επιφάνεια, γιατί απλούστατα δεν είχε ανάγκη κάτι τέτοιο. Το αντίθετο μάλιστα. Πριν την καταδίκη και τη διετή φυλάκισή του το έργο του βρισκόταν στο ζενίθ της αποδοχής του, αντίθετα με το μετά την καταδίκη όταν το έργο του εξαφανίζεται μαζί με τον δημιουργό του.

 Ο Ουάιλντ υπήρξε, με μεγάλο προσωπικό κόστος, ένας εξεγερμένος, ένας που επαναστάτησε ενάντια στην αστική τάξη και την υποκρισία της, η οποία δεν θα επέτρεπε σε κανέναν «να αμφισβητήσει την τιμή και την υπόληψή της», κατά το κοινώς λεγόμενο. Γι αυτό ουδέποτε συγχώρησε τον αμαρτωλό Ουάιλντ, αφού πρώτα φρόντισε να τον συντρίψει.    

ΠΗΓΕΣ:

-ΟΣΚΑΡ ΟΥΑΪΛΝΤ, επιλογή από το έργο του. Σειρά Στοχασμοί – 8, μτφρ. Σπύρος Τσακνιάς, Στιγμή, 1999.

-ΟΣΚΑΡ ΟΥΑΪΛΝΤ, αποφθέγματα & αφορισμοί, μτφρ.-σημειώσεις, Μιχάλης Παπαντωνόπουλος, Ερατώ, 2007

-ΟΣΚΑΡ ΓΟΥΑΪΛΝΤ έγραψε, AUBREY BEARDSLEY ζωγράφισε, επέλεξε ο Κώστας Σκύλλας, βιογράφησε η Μαρία-Ειρήνη Δαρζέντα, Γκοβόστης, 1990

-ΑΠΌΣΤΟΛΟΥ ΣΑΧΙΝΗ, η Πεζογραφία του Αισθητισμού, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1981

-Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Δοκίμια, μτφρ., επιμέλεια, Σχόλια: Αχιλλέας Κυριακίδης, Ελληνικά Γράμματα, 2007