Κάποιες ιστορίες, στην λογοτεχνία ή την ζωή, τις ονομάζουμε «καφκικές». Σύμφωνα με μια ανάλυση του Μίλαν Κούντερα, ο όρος αυτός, προσδιορισμένος μόνο και μόνο από τις εικόνες ενός μυθιστοριογράφου, εμφανίζεται ως ο κοινός παρονομαστής των καταστάσεων (τόσο λογοτεχνικών όσο και πραγματικών), τις οποίες καμιά άλλη λέξη δεν επιτρέπει να συλλάβουμε και για τις οποίες ούτε οι πολιτικές επιστήμες, ούτε η κοινωνιολογία, ούτε η ψυχολογία δεν μας παρέχουν το κλειδί.
Έρχομαι λοιπόν τώρα στην «καφκική» κατάσταση που βρεθήκαμε να ζούμε τώρα, με την εισβολή του φονικού ιού στην ζωή μας.
Ο άνθρωπος σήμερα είναι αντιμέτωπος με την εξουσία, που έχει τον χαρακτήρα ενός λαβυρίνθου ως εκεί που φτάνει το μάτι. Δεν μπορεί να φτάσει στο τέρμα αυτών των ατέλειωτων διαδρομών και δεν καταφέρνει να βρει ποιοι συντάσσουν τις αποφάσεις. Βρίσκεται περίπου στην ίδια κατάσταση με τον Ιωσήφ Κ. απέναντι στο δικαστήριο ή με τον χωρομέτρη Κ. απέναντι στον πύργο. Βρισκόμαστε όλοι απέναντι σε έναν κόσμο που δεν είναι παρά ένας και μόνο, ένας πελώριος θεσμός-λαβύρινθος, από τον οποίο δεν μπορούμε να κρυφτούμε και τον οποίο δεν καταλαβαίνουμε. Πριν από τον Κάφκα και την ανακάλυψή του στην λογοτεχνία, οι θεσμοί ήταν η κονίστρα όπου συγκρούονταν διάφορα συμφέροντα προσωπικά ή κοινωνικά. Στο έργο του Κάφκα όμως ο θεσμός είναι ένας μηχανισμός που υπακούει σε δικούς του νόμους που προγραμματίστηκαν δεν ξέρουμε από ποιόν , ούτε πότε, συνεπώς είναι ακατανόητος.
Κάποια στιγμή, μετά από πολλές διαδρομές – άσκοπες ως επι το πλείστον, ανακαλύπτουμε ότι έχουμε φθάσει κάπου κατά λάθος, ότι ίσως όλη μας η ύπαρξη δεν είναι παρά ένα σφάλμα. Παράλληλα δεν γνωρίζουμε άλλον κόσμο, πέρα απ’ αυτόν στον οποίο ζούμε.
Μοιάζει σαν η ανθρώπινη ζωή να μην είναι τίποτε άλλο, παρά μια σκιά. Και μάλιστα μια σκιά που δεν έχει κανένα δικαίωμα στην σκιώδη της ύπαρξη.
Αφήνω κατά μέρος τον χώρο της θεολογίας όπου θα μπορούσαν κάποιοι να με παραπέμψουν, καθώς αυτός δεν με εκφράζει, αλλά ούτε και τον Κάφκα νομίζω.
Με εμάς σήμερα συμβαίνει ότι ακριβώς και στους ήρωες του Κάφκα. Δεχόμαστε μια τιμωρία, δίχως να γνωρίζουμε την αιτία της τιμωρίας μας. Αρχίζουμε να αισθανόμαστε ένοχοι, να αναζητούμε τα λάθη μας. Μην καταφέρνοντας και πολλά σε αυτή την κατεύθυνση, αρχίζουμε να κατασκευάζουμε θεωρίες. Τις περίφημες συνωμοσιολογίες !
Οι συνωμοσιολογίες οδηγούν σε άλλα μεγαλύτερα μπερδέματα. Τα προτιμούμε όμως από την μηχανή της «αυτοενοχοποίησης».
Όλη αυτή η κατάσταση, πέρα από την τραγικότητά της, δεν μπορεί επίσης να μην προκαλεί και γέλιο. Δεν είναι τυχαία όλη αυτή η διακωμώδηση της περιπέτειάς μας. Είναι μια ανακούφιση να ξέρουμε πως η ιστορία μας είναι κωμική. Βρισκόμαστε κλεισμένοι μέσα στην φάρσα της ίδιας μας της ζωής. (όπως ακριβώς και οι ήρωες του Κάφκα).
Στον κόσμο του καφκικού όμως (πάλι σύμφωνα με την ανάλυση του Κούντερα), το κωμικό δεν αντιπροσωπεύει ένα αντιστάθμισμα του τραγικού. Δεν συνοδεύει το τραγικό, αλλά το καταστρέφει εν σπέρματι. Έτσι αποστερούμαστε (τα θύματα), από την μοναδική παρηγοριά στην οποία μπορούμε να ελπίζουμε ακόμη. Αυτήν που βρίσκεται στο μεγαλείο (αληθινό ή υποθετικό), της τραγωδίας.
Στην σύγχρονη ιστορία υπάρχουν περίοδοι που η ζωή μοιάζει με τα μυθιστορήματα του Κάφκα (έτσι άλλωστε συμβαίνει με όλους τους μεγαλοφυείς συγγραφείς). Αυτό βέβαια συναντιέται κυρίως στις ολοκληρωτικές κοινωνίες όπου ο παραλογισμός χτυπάει σε τοίχο. Και εδώ γεννιέται άλλο ερώτημα : Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό σε μας σήμερα που κατά κανόνα ζούμε σε δημοκρατικά καθεστώτα ; Μήπως αυτό που μας συμβαίνει δεν είναι τίποτε άλλο από μια προ εξαγγελία μιας παγκόσμιας ολοκληρωτικής κοινωνίας;
Θα μπορούσε…(Αυτό μοιάζει με ένα από τα σενάρια συνομωσίας). Θα μπορούσε όμως επίσης η καφκική κατάσταση να είναι μια κατάσταση που συνοδεύει τον άνθρωπο σε όλα τα καθεστώτα, σαν μια δυνατότητα συνυφασμένη με την ανθρώπινη μοίρα. Άλλωστε, το καφκικό παράγεται παντού. Στην συγκέντρωση της εξουσίας, στην γραφειοκρατία και κυρίως στην ρομποτοποίηση του ανθρώπου. Αυτή η τελευταία μάλιστα δεν έχει να κάνει ιδιαιτέρως με το είδος του καθεστώτος. Πολύ περισσότερο σε μέλλοντα χρόνο. Είναι μια προοπτική στην οποία βαδίζουμε μάλλον με μαθηματική ακρίβεια. Αν παρατηρήσουμε καλύτερα, θα δούμε ότι και οι λεγόμενες δημοκρατικές κοινωνίες δεν είναι λιγότερο καφκικές από τις κοινωνίες των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Οι διαφορές τους βρίσκονται ίσως στην αίσθηση του πραγματικού ή στην ονειρική υπερβολή του. Η διαδικασία αποπροσωποποίησης και ρομποτοποίησης, μια χαρά επιτυγχάνεται και στις δύο κοινωνίες.
Οι ψυχολογικοί μηχανισμοί που λειτουργούν σε όλα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα, (όσο απάνθρωποι και αν είναι), δεν διαφέρουν από κείνους που διέπουν όλες τις ανθρώπινες κοινότοπες καταστάσεις! Το Ιδιωτικό και το Δημόσιο μπορούν πολύ εύκολα να περιλαμβάνουν το καφκικό σαν αντανάκλαση.
