Πώς μοιάζει μια θεούσα; Είναι μια γυναίκα απλή, συντηρητική, αυστηρή – όλοι λίγο πολύ μπορούμε να την κάνουμε εικόνα. Συχνάζει σε ναούς, φτιάχνει πρόσφορα, κάνει εράνους για φιλόπτωχα ταμεία και ενορίες. Ένας πληρωμένος δολοφόνος πώς μοιάζει; Σίγουρα όχι όπως ο περιπτεράς της γειτονιάς μας. Ή μήπως ακριβώς όπως ο περιπτεράς της γειτονιάς μας;
Το θέμα είναι ότι κυκλοφορούν και οι δυο ανάμεσά μας – κι εμείς όμως… Ποιος μπορεί να ξέρει τι σκοτάδι, τι πόνο, τι τραύματα κρύβει κανείς μέσα του; Ξέρουμε για τους ανθρώπους μόνο αυτά που βλέπουμε – αυτά που μας αφήνουν ή αυτά που θέλουμε να δούμε. Λίγο αν βλέπαμε πιο βαθιά μέσα τους, αν πχ. διαβάζαμε τις σκέψεις ή τυχαία τα ημερολόγιά τους, τότε τι;
Θα επιχειρήσω να κάνω αυτό ακριβώς, να δω λίγο πιο βαθιά μέσα στην θεούσα του Ζαχαρία Στουφή, παρόλο που ένας ψυχολόγος μπορεί να σχηματίσει ασφαλέστερη και ηθικά αποδεκτή άποψη πρωτίστως μέσω προσωπικής σχέσης και εμπλοκής. Ωστόσο αφενός μεν πρόκειται για προϊόν μυθοπλασίας, άρα ό,τι έχουμε στην διάθεσή μας είναι μέσα στις σελίδες ενός βιβλίου και δεν τίθεται δεοντολογικό ζήτημα, αφετέρου ο Στουφής κάνει ευκολότερο το εγχείρημα, γιατί το δόσιμο των ηρώων του είναι τόσο ανάγλυφο που συχνά γίνεται αιχμηρό. Επιπλέον το γεγονός ότι μας δίνει πρόσβαση στα ημερολόγια των ηρώων και άρα στις σκέψεις και τις αναμνήσεις τους, κάνει κατά κάποιο τρόπο την αντίληψη σφαιρικότερη.
Στην ιστορία που διηγείται ο Στουφής ο Μάρκος είναι ο εκτελεστής. Η εντολοδόχος είναι η Άννα – χωρίς αυτό να σημαίνει πως κι αυτή δεν έχει σκοτώσει, όπως βλέπουμε καθώς ξετυλίγεται ο μύθος. Καθένας έχει διαφορετικούς λόγους που τον ωθούν στα γεγονότα. Και πιστεύω σε μεγάλο βαθμό οι λόγοι αυτοί εδράζονται στην παιδική τους ηλικία – σε μεγάλο βαθμό, όχι απόλυτα. Αρκετοί θεωρητικοί άλλωστε έχουν υποθέσει πως η εμφάνιση παθολογικών χαρακτηριστικών ή διαταραχών της προσωπικότητας στα άτομα οφείλονται πολύ συχνά σε προβληματικές αλληλεπιδράσεις μητέρας και βρέφους ή γονέων και παιδιών. Ισχύει άραγε κάτι τέτοιο στην περίπτωση της Θεούσας;
Η Άννα Πετροπούλου, η Θεούσα, υπήρξε ένα παιδί που μεγάλωσε μεν με γονείς, αλλά ταυτόχρονα χωρίς αυτούς. Ο πατέρας ταξίδευε στα καράβια και μέχρι την εφηβεία της δε τον έβλεπε παρά ελάχιστα, η δε μητέρα ήταν παρούσα μόνον τυπικά κι ίσως περισσότερο φιλικά απ’ όσο ένα παιδί χρειάζεται. Στην πραγματικότητα η Άννα δεν έτυχε κάποιας προσεγμένης ή στοχευμένης ανατροφής. Η μητέρα ήταν απορροφημένη στον εαυτό της, έτσι η μικρή μεγάλωνε μάλλον ανεξέλεγκτη, χωρίς να λάβει την τόσο ζωτικής σημασίας τρυφερότητα και στοργή, αλλά και χωρίς κανόνες ή όρια. Όταν ένας φροντιστής, συνήθως η μητέρα ή ο πατέρας, αλλά και οποιοσδήποτε μεγαλώνει ένα παιδί, δεν είναι σταθερά διαθέσιμος, ούτε ευαίσθητος απέναντι στις ανάγκες, τους φόβους και τις ανησυχίες του παιδιού, δημιουργεί συνήθως έναν αγχώδη ή αμφιθυμικό δεσμό προσκόλλησης μαζί του. Ως ενήλικας ένα παιδί με αυτού του τύπου την προσκόλληση θυμίζει πολύ την Άννα που θα δούμε στην συνέχεια: αδυνατεί να ελέγξει την παρορμητικότητά του, έχει αντικοινωνική ή και επιθετική συμπεριφορά, πολύ χαμηλές κοινωνικές δεξιότητες, θεωρεί εαυτόν ανάξιο αγάπης και συχνά γίνεται ένας απορριπτικός ίσως και τιμωρητικός ενήλικας. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει πως κάθε παρόμοια σχέση γονέα παιδιού μπορεί να οδηγήσει σε μια κατάσταση ανάλογη με αυτήν του βιβλίου. Κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός, κάθε σχέση είναι διαφορετική, κάθε εξέλιξη παρόμοιων ιστοριών μπορεί να έχει χίλιες διαφορετικές εκβάσεις.
Είναι, όμως, η έλλειψη κανόνων και ορίων προβλεπτικοί παραγοντες μιας μελλοντικης απουσίας ηθικης; Ως κάποιο βαθμό η ηθική μεταλαμπαδεύται από το περιβάλλον. Στην συνέχεια διαμορφώνεται από το ίδιο το άτομο, την ιδιοσυγκρασία, τον ψυχισμό, τα βιώματά του. Για να κατορθώσει όμως κάποιος μια ηθική ολοκλήρωση της προσωπικότητας χρειάζεται κριτική σκέψη και κυρίως να ασχοληθεί σοβαρά με τον εσώτερο εαυτό του. Η ηθική στάση της Άννας, παρά τα τόσα τραύματα (ή εξαιτίας αυτών;), με παραπέμπει αυτόματα στον ηδονισμό, ένα ηθικό σύστημα που προτάσσει την ικανοποίηση μιας ακόρεστης δίψας για την απόλαυση της αισθησιακής ηδονής. Ο τρόπος με τον οποίο μεγαλώνει δεν της προσφέρει κανένα ερέθισμα για την βαθύτερη κατανόηση του εαυτού και την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Όλα είναι ηδονή. Όλα μένουν στην επιφάνεια. Δεν υπάρχει η αισθητική απόλαυση, η καλλιέργεια, η εκλέπτυνση που προσφέρουν ερεθίσματα καλλιτεχνικά, ανθρωπιστικά, πνευματικά. Μεγαλώνει σε ένα υλιστικό περιβάλλονχωρίς ίχνος πνευματικότητας. Μεγαλώνει χωρίς αγάπη. Ως είναι εύλογο δημιουργείται μέσα της ένα συναισθηματικό κενό, το οποίο κάπως πρέπει να πληρωθεί.
Και η Άννα προσπαθεί σε όλη της την ζωή να γεμίσει αυτό το κενό. Ως παιδί με μια φίλη, την Δήμητρα. Ένα κορίτσι ορφανό που κι αυτό στο πρόσωπο της Άννας προσπάθησε να καλύψει δικά του κενά καταλήγοντας ωστόσο πλήρως εξαρτημένο και παραδομένο σε εκείνη. Την φίλη αυτή η μικρή Άννα την υποτιμούσε, συχνά την εκμεταλλευόταν και χρησιμοποιούσε την δοτικότητά της προς ίδιον όφελος. Παρ’όλα αυτά το δέσιμο μεταξύ τους ήταν δυνατό – συχνά αρρωστημένο. Τις ένωνε άραγε η ίδια ανάγκη να αγαπηθούν; Έμοιαζαν εκπληκτικά ακόμη και ως προς την εμφάνιση, κάτι που βοηθούσε και ενίσχυε αφενός μεν το δέσιμο, αφετέρου δε το φαινομενικά αθώο παιδικό παιχνίδι της αλλαγής προσωπικοτήτων – παιχνίδι κομβικής σημασίας στο μέλλον τους.
Από την άλλη η σχέση της Άννας με τον πατέρα της μέχρι την εφηβεία είναι από τυπική έως ανύπαρκτη. Είναι όμως σχεδόν 13 ετών (και λυπάμαι που θα πρέπει να προδώσω μεγάλο μέρος της πλοκής, για όσους δεν έχουν διαβάσει ακόμη το βιβλίο) όταν αισθάνεται για πρώτη φορά ερωτευμένη μαζί του – με ό,τι μπορεί ένα 13χρονο παιδί να θεωρεί ή να κατανοεί ως έρωτα. Έτσι πατέρας και κόρη συνάπτουν ερωτική σχέση, εις γνώσιν της μητέρας που αποσύρεται μέχρι που πεθαίνει παρατημένη και παραιτημένη. Η Άννα ως παιδί έβλεπε την μητερα με θαυμασμό, που σύντομα μετατράπηκε σε ζήλεια και στο τέλος έγινε ένας υπέρμετρος, σχεδόν εκδικητικός ανταγωνισμός. Και φτάνει στην εφηβεία να νοιώθει νικήτρια απέναντί της, να νοιωθει θρίαμβο: της πήρε τον άντρα.
Πέρα από το σοβαρότατο ζήτημα της αιμομιξίας, τίθεται φυσικά και το ζήτημα της κακοποίησης ανήλικου, η οποία στην περίπτωση της Άννας λαμβάνει κατά την διάρκεια των παιδικών και εφηβικών χρόνων και τις τρεις πιθανές μορφές της σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ. και την Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Παιδιού: παραμέληση, σεξουαλική κακοποίηση αλλά και σωματική κακοποίηση, αφού ο πατέρας σύντομα γίνεται βάναυσος χτυπώντας και βασανιζοντας σωματικά την έφηβη Άννα.
Τι ήταν όμως αυτό που ένοιωσε η Άννα για τον πατέρα της; Το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας, που αναπτύχθηκε από τον Ελβετό ψυχολόγο Καρλ Γιούνγκ είναι μια θεωρία που θυμίζει την αντίστοιχη του Φρόιντ, αλλά αναφέρεται στην ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη των κοριτσιών. Για την ιστορία, η Ηλέκτρα ήταν κόρη του βασιλιά Αγαμέμνονα και μαζί με τον αδερφό της Ορέστη σχεδίασαν να εκδικηθούν τον θάνατο του πατέρα τους δολοφονώντας την μητέρα τους και τον εραστή της.
Το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας κατά τον Γιούνγκ περιγράφει την πρώιμη σχέση πατέρα και κόρης. Σχηματικά το κορίτσι προσπαθεί να «κατακτήσει» τον πατέρα και να «απομακρύνει» την μητέρα, την οποία βλέπει ανταγωνιστικά. Όταν συνειδητοποιεί πως δε μπορεί να έχει την αποκλειστικότητα του πατέρα, το κορίτσι ταυτίζεται με την μητέρα προσπαθώντας να της μοιάσει κι έτσι να κερδίσει την πλήρη αποδοχή του. Για πολλούς ψυχολόγους το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας και το αντίστοιχο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα του Φρόιντ αποτελούν ακόμη και σήμερα ένα φυσιολογικό στάδιο ψυχολογικής ανάπτυξης για τα παιδιά μέχρι τα 6 έτη. Υπό κανονικές συνθήκες μετά την ηλικία αυτή η προτίμηση προς τον γονιό του αντίθετου φύλου ξεθωριάζει από μόνη της.
Και οι δυο θεωρίες έχουν δεχθεί αυστηρή κριτική και εύλογα, κάτι που ωστόσο δεν είναι της παρούσης να αναλυθεί. Σε κάθε περίπτωση το οποιοδήποτε πέρασμα ενός παιδιού από τα ψυχοσεξουαλικά και αναπτυξιακά στάδια δεν είναι καθολικό, ούτε τόσο ακριβές στο ξεδίπλωμά του. Ο λόγος που το αναφέρω μπορεί να είναι, ωστόσο, εμφανής σε όσους διάβασαν το βιβλίο του Ζαχαρία και σε όσους θα το διαβάσουν. Είναι εντυπωσιακό το πόσο καταπληκτικά η θεωρία του Γιούνγκ θυμίζει το βίωμα της Άννας, με δυο κομβικής σημασίας διαφορές: αφενός μεν οι εν λόγω θεωρίες δεν μιλούν επουδενί για μια έλξη που γίνεται πράξη, αλλά περιγράφουν ένα ψυχολογικό στάδιο – εν τέλει μπορεί να εξηγούν και ένα μέρος ενδεχόμενης παθογένειας ή ψυχοπαθολογίας, αφετέρου στην περίπτωση της Άννας όλο αυτό συμβαίνει χρονικά πολύ αργότερα από την ηλικία που το τοποθετεί ο Γιούνγκ. Η Άννα ήταν έφηβη όταν ένοιωσε έλξη για έναν πατέρα που σχεδόν δεν γνώριζε. Η έλξη ή η αδυναμία της αυτή ασφαλώς ενισχύθηκε και ενθαρρύνθηκε από τον ίδιο, που απώτερο στόχο είχε την εκμετάλλευση και την αποπλάνησή της. Με κάποια σημαντικά χρόνια καθυστέρηση η Άννα βιώνει στην πράξη το σύμπλεγμα της Ηλέκτρας ακριβώς όπως το περιέγραψε ο Γιούνγκ. Μπορεί εξαιτίας καθυστέρησης ή κωλύματος στην ψυχοσυναισθηματική της ωρίμανση, μπορεί και όχι. Μπορεί όμως να επρόκειτο μόνο για μια κραυγή της μικρής, μια αντιδραστική και ακραία συμπεριφορά απέναντι σε μια μονίμως απούσα μητέρα – δε γνωρίζουμε πώς μπορεί να λειτούργησε η παραμέληση από την μητέρα στον ψυχισμό της μικρής Άννας.
Ο πατέρας σύντομα μετά τον θάνατο της μητέρας της γίνεται ακραία κακοποιητικός. Οι περιγραφές της βίας που υφίσταται η νεαρή κοπέλα είναι σοκαριστικές. Στο μυαλό της, όμως, ήδη μεθοδεύει την έξοδο από όλο αυτό. Μαζί με την φίλη της Δήμητρα φεύγουν για την Πτολεμαΐδα, όπου και διορίστηκαν. Η Άννα, όμως, είναι αποφασισμένη να σβήσει εντελώς και με κάθε τίμημα τα ίχνη της από τον πατέρα και να ξεκινήσει μια καινούρια ζωή στην βόρεια Ελλάδα. Αυτό που ακολουθεί νομίζω δεν είναι κάτι που είχε προσχεδιάσει. Δεν είναι κάτι που είχε σκεφτεί συνειδητά ή οργανώσει, κι όμως όλα της τα βήματα τελικά οδηγούσαν εκεί. Με τρόπο απρόβλεπτο και με την κάλυψη που προσέφερε εκείνο το παιχνίδι αλλαγής προσωπικοτήτων, οι δυο γυναίκες αλλάζουν θέσεις, αλλά ο χαρακτήρας που ακούει στο όνομα Άννα Πετροπούλου είναι για όλους νεκρός. Η νέα Δήμητρα ξεκινά την νέα της ζωή στην Πτολεμαΐδα. Η τύχη, όμως, της επεφύλασσε να ζήσει εκεί την πραγματική τραγωδία. Για την ακρίβεια μια αλληλουχία επιλογών και τύχης οδηγούν στην κορύφωση του δράματος. Μια κορύφωση που φέρνει λογοτεχνικά στο σήμερα την ιστορία του Οιδίποδα τύραννου του Σοφοκλή.
Η Άννα είναι, γίνεται εν τέλει, η θηλυκή και σύγχρονη εκδοχή του Οιδίποδα τύραννου – κι αυτό είναι κατά την γνώμη μου το κορυφαίο σημείο και εύρημα του έργου ετούτου, τόσο ως λογοτεχνικό πόνημα, όσο κατ’ επέκταση και ως φιλοσοφικό. Η Άννα πίστευε πως εις γνώσιν της συνήψε ερωτική σχέση με τον πατέρα της με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται ή να σημαίνει. Στην πραγματικότητα η Άννα ερωτεύεται τον πατέρα της εν αγνοία της. Όπως και ο Οιδίποδας, μοιάζει κι εκείνη να καθοδηγείται από αόρατα νήματα και γίνεται μια τραγική ηρωίδα, πιο τραγική ακόμη από αυτήν που μέχρι τώρα είχε υπάρξει.
Είναι όμως στ’ αλήθεια μια τραγωδία της ειμαρμένης όλο αυτό, ή εν τέλει ένα ταξίδι αυτογνωσίας; Ως άνθρωπος που αγαπώ την λογοτεχνία και την κλασική ελληνική γραμματεία, που την σπούδασα και την μελέτησα, βρίσκω την σύνδεση με τον Οιδίποδα εξαιρετικά σημαντική, κομβική και πολύ επιτυχημένη τόσο στον φιλοσοφικό της στοχασμό, όσο και ως λογοτεχνικό εύρημα. Η Άννα εν αγνοία της συνάπτει ερωτική σχέση με τον πραγματικό πατέρα της και εκπληρώνει μια μοίρα που λες και από την στιγμή της γέννησής της την οδηγούσε εκεί – όπως και τον Οιδίποδα.
Ως ψυχολόγος θεωρώ πως δεν υπάρχει κάτι που να εξηγείται επιστημονικά ως μοίρα, οι γνώσεις μας δείχνουν πως όλη η ζωή είναι μια σειρά επιλογών, βιωμάτων και τύχης ή συμπτώσεων. Προφανώς και δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τα πάντα, αλλά στην ανάγκη μας αυτή βρίσκουμε παρηγοριά και παραμυθία στην λογοτεχνία. Αυτό που με έλκει ιδιαιτέρως, και γι’ αυτό μίλησα για ένα ταξίδι αυτογνωσίας, είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στους δυο αντιπαραβαλλόμενους τραγικούς ήρωες: ο απελπισμένος Οιδίποδας όχι μόνο δέχεται τις συνέπειες των πράξεών του, αλλά επιβάλλει ο ίδιος στον εαυτό του την τιμωρία που κρίνει ταιριαστή για τις αμαρτίες του – ακόμη κι αν αυτές οι αμαρτίες έγιναν εν αγνοία του. Η Άννα από την άλλη πλευρά αποφασίζει να γίνει η ίδια τιμωρός. Απομονώνεται και με ένα ακόμη βαρύ μυστικό, που δεν θα αποκαλύψω, στρέφεται στην εκκλησία, όχι από πίστη, αλλά από ανάγκη: χρειάζεται ένα καμουφλάζ για όλα αυτά που σχεδιάζει. Μιλώ για την εκδίκησή της στον κόσμο που πιστεύει πως της στέρησε την πραγματική της ζωή. Υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στους δυο Οιδίποδες με απόσταση σχεδόν δυόμισι χιλιάδων χρόνων. Είναι το ήθος και τα ήθη της κάθε εποχής σε συνδυασμό με το ήθος και το βάθος των ανθρώπων; Ή μήπως και κάτι άλλο;
Ο Οιδίποδας εκτίθεται. Ξεγυμνώνεται. Μένει διάφανος μπροστά στον λαό του. Το ηθικό του ανάστημα δεν του επιτρέπει τίποτα λιγότερο. Η Άννα κρύβεται. Σε όλη της την ζωή κρύβεται, από τον εαυτό της και από τους ανθρώπους, αλλά όταν μαθαίνει την αλήθεια κρύβεται και από τον κόσμο όλο. Το μόνο πρόσωπο από το οποίο νοιώθει εν τέλει να έλκεται η Άννα και στο οποίο αποφασίζει να αποκαλύψει όλες τις λεπτομέρειες της ζωής της είναι ένας πληρωμένος δολοφόνος, ο Μάρκος. Ένας κατά συρροή δολοφόνος που αναλαμβάνει να εκτελέσει επ’ αμοιβή τα συμβόλαια θανάτου που εκείνη του αναθέτει. Αυτοί οι δυο, Άννα και Μάρκος, μοιάζουν και ταιριάζουν. Όχι τόσο στα βιώματα και τις εμπειρίες, όσο στην ερμηνεία του κόσμου και της πορείας τους μέσα σε αυτόν, στο ηθικό σύστημα αξιών, σε αυτά που τους ανακουφίζουν και τους δίνουν νόημα να συνεχίζουν, σε αυτή την έννοια της δικαιοσύνης και το περί δικαίου αίσθημα που και οι δυο μοιράζονται – ίσως και στην ψυχοπαθολογία.
Αν θα έπρεπε να θέσω μέσα σε ένα πλαίσιο το ψυχολογικό προφίλ της Θεούσας, θα έλεγα πως πιθανότατα είναι μια γυναίκα που πάσχει από κάποια διαταραχή της προσωπικότητας, η οποία πιθανώς εφορμήθηκε από κάποια διαταραχή της διαγωγής που είχε ως παιδί και εφήβη. Ένα μεγάλο ζήτημα στις επιστήμες ψυχικής υγείας είναι το naturevsnurture. Φύση ή ανατροφή; Τι είμαστε, τελικά; Γεννιόμαστε ή δημιουργούμαστε; Εν τέλει είμαστε ένας συνδυασμός φύσης και ανατροφής. Κι είναι τόσοι οι συνδυασμοί, όσοι και οι άνθρωποι επάνω στην γη. Είτε υπάρχει μια προδιάθεση για κάτι, είτε όχι, πολύ συχνά εξαρτάται από το περιβάλλον το τι θα εκδηλωθεί ή όχι. Δεν είμαστε άγραφος πίνακας. Αλλά δεν είμαστε και ένας πίνακας που έρχεται στην ζωή γεμάτος σημειώσεις. Τίποτα δεν είναι προειλημμένο.
Θα επιχειρήσω να κάνω σαφές τι εννοώ όταν μιλώ για διαταραχή της προσωπικότητας – επειδή τελευταία το ακούμε δυστυχώς αρκετά συχνά. Όταν η συμπεριφορά ενός ατόμου και ο τρόπος αντίληψης και ερμηνείας του εαυτού και του περιβάλλοντος αποκλίνουν από το εύρος των συμπεριφορών που απαντώνται στα περισσότερα άτομα, τότε μπορεί ένας ειδικός να οδηγηθεί σε μια διάγνωση για κάποια διαταραχής της προσωπικότητας. Η δυσλειτουργία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει σχετική διάγνωση: πρέπει δηλαδή η συμπεριφορά να είναι τόσο δυσπροσαρμοστική και δυσλειτουργική που να επηρεάζει και να προκαλεί έκπτωση στην καθημερινή λειτουργικότητα του ατόμου, στις διαπροσωπικές του σχέσεις, στην κοινωνική και επαγγελματική του ζωή. Επειδή ωστόσο τέτοιες δυσλειτουργικές συμπεριφορές μπορεί να οφείλονται και σε σειρά άλλων λόγων, για αυτό και η διάγνωση απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και δεν γίνεται ούτε άμεσα, ούτε εύκολα.
Η Άννα παρουσιάζει χαρακτηριστικά που απαντώνται ως κριτήρια σε διάφορες διαταραχές – είναι συχνό φαινόμενο σε τόσο ακραίες προσωπικότητες να υπάρχει συννοσηρότητα, δηλαδή συνύπαρξη περισσοτέρων της μιας διαταραχών. Να πω ενδεικτικά πως η Άννα παρουσιάζει χαρακτηριστικά κοινωνιοπάθειας: έχει συναισθηματικές εκρήξεις και συχνά έλλειψη ελέγχου του εαυτού, δεν έχει ενσυναίσθηση παρά μόνον ίσως επιλεκτικά, ενώ έχει γνώση της διαφοράς μεταξύ σωστού και λάθους δικαιολογεί τις πράξεις της πάντα με θετικό πρόσημο προς εκείνη -κατευνάζοντας με τον τρόπο αυτό ακόμη και τις ελάχιστες τύψεις που μπορεί κάποια στιγμή να ένοιωσε, δεν έχει συνείδηση – και με αυτό δεν εννοώ συνείδηση των πράξεών της, αλλά την αίσθηση υποχρέωσης και ηθικού καθήκοντος που απορρέει από την συνύπαρξη με άλλους μέσα σε μια κοινωνία, δεν έχει δηλαδή ηθική αντίληψη. Επιπρόσθετα έχει ακανόνιστη και απρόβλεπτη συμπεριφορά που μπορεί κάποιες φορές να οδηγεί σε απρόβλεπτα εγκλήματα (θυμίζω πως και οι δυο άνθρωποι που σκότωσε στην ζωή της, δολοφονήθηκαν χωρίς να έχει προμελετήσει τα εγκλήματα), απολαμβάνει το να βρίσκεται ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους, να έχει την προσοχή τους στραμμένη επάνω της, αλλά τους χειραγωγεί με μεγάλη ευκολία, δεν λαμβάνει υπόψιν τα δικαιώματα, τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους, ούτε τους κανόνες της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει.
Η κοινωνιοπάθεια, ή καλύτερα αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας είναι μια αρκετά συχνά εμφανιζόμενη ψυχική ασθένεια, αλλά συνήθως ακούγεται όταν γίνονται «γνωστοί» ή απασχολούν τα μέσα ενημέρωσης κάποιοι ακραία βίαιοι κοινωνιοπαθείς. Συνήθως δεν αναγνωρίζουμε τους υπόλοιπους γιατί έχουμε την τάση να εξηγούμε ή ακόμη και να δικαιολογούμε την παράλογη συμπεριφορά των γύρω μας. Οι κοινωνιοπαθείς μπορεί ενίοτε να παρουσιάζουν βλάβες στον εγκέφαλο, ωστόσο πρόκειται κυρίως για μια μαθημένη συμπεριφορά, για μια επίδραση περιβάλλοντος και ερεθισμάτων (ή τραυμάτων). Έτσι η ανατροφή και το περιβάλλον κοινωνικοποίησης παίζουν κομβικό ρόλο στην εξέλιξή τους – πήραμε άλλωστε μια γεύση από το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε η Άννα.
Γενικά σε κάθε πιθανό διαγνωστικό σενάριο καλό είναι να λαμβάνεται υπόψιν και η γενετική συνιστώσα, η βιολογική εξήγηση: όπως διαφορές, βλάβες ή δυσλειτουργίες του εγκεφάλου και ειδικότερα στην ανάπτυξη της αμυγδαλής – που είναι και η έδρα των συναισθημάτων στον εγκέφαλο.
Το είπα στην αρχή, θα το αναφέρω ξανά κλείνοντας, γιατί είναι κομβικής σημασίας: το ότι κάποιος μπορεί να υπέστη ή να έζησε παρόμοια, χειρότερα ή και ακριβώς τα ίδια βιώματα με την Άννα, σε καμία περίπτωση δε σημαίνει πως θα έχει παρόμοια πορεία στην ζωή, πως είναι εν δυνάμει δολοφόνος ή ότι θα μπορούσε να διαπράξει εγκλήματα.
Κανενός η πορεία δεν είναι προδιαγεγραμμένη. Ούτε του Οιδίποδα.
