Η ποιητική συλλογή Προσωπεία και κόθορνοι, Gutenberg 2021, του Γιώργου Κεντρωτή συμπεριλαμβάνει 100 ποιήματα, εκ των οποίων 16 είναι μεταφράσματα και τα υπόλοιπα σονέτα, με ιαμβικούς «επτανησιακούς» δεκατρισύλλαβους. Ο Κεντρωτής, περπατάει με κοθόρνους ως άλλος ποιητής, σκηνοθέτης και υποκριτής μαζί, στα αρχαία μονοπάτια των τριών τραγικών ποιητών, Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη, δοκιμάζοντας με τα δικά του ποιήματα διάφορα άλλα προσωπεία στους πρωταγωνιστές. Γράφει ο ίδιος στα Επιλεγόμενα: «Εἶναι ποιήματα ἀπ’ ἀφορμή καὶ θὰ λέγαμε ὅτι εἶναι μιμήσεις… ἐλεύθερες μιμήσεις… ἐπαναδιατυπώσεις ὑπὸ όρους· ὑπ΄ αὐτὴ τὴν ἔννοια μποροῦν νὰ λογιστοῦν καὶ ὡς μεταφράσεις» ή και variations-παραλλαγές στο ίδιο θέμα. Ο Κεντρωτής, και ως λογοτέχνης, αλλά και ως δια βίου μεταφραστής και Καθηγητής της Θεωρίας της Μετάφρασης, στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών, Μετάφρασης και Διερμηνείας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, έχει αφιερώσει τη ζωή και το πνεύμα του, αλλά και την ποιητική καρδιά του όπως αποδεικνύεται από τα βιβλία του, στη θεωρία και την πράξη της μετάφρασης.
κι αὐτοὺς ν’ ἀνάβουν φῶς στὸ μαῦρο καὶ στὸ γκρίζο.
Ὰφιερώνεται στὴ μνήμη τοῦ Νίκου Παπαδόπουλου,
συμμεταφραστῆ τοῦ Προμηθέα δεσμώτη.
Στην ποιητική συλλογή Προσωπεῖα και κόθορνοι μετέχει ο αναγνώστης, σαν θεατής αρχαίου θεάτρου, στο έργο της δυναμικής μεταφραστικής διαδικασίας όπως το γράφει και το σκηνοθετεί εδώ ο Κεντρωτής. Θεάται το μετα-ποιητικό, μετα-φραστικό εγχείρημα εν τη γενέσει και εξέλιξή του. Με άλλα λόγια, φανταζόμαστε ότι καθώς ο ποιητής μεταφράζει αρχαίες τραγωδίες στα νέα ελληνικά, σταματά σε κάποιους στίχους, τους υπογραμμίζει με το μολύβι του, στοχάζεται και εκφράζει το στοχασμό του με ένα παρενθετικό ποίημα δικό του. Γι’ αυτό κάτω από τους τίτλους των ποιημάτων του τοποθετούνται ως υπότιτλοι σε παρένθεση συγκεκριμένοι στίχοι της τραγωδίας αναφοράς του. Τι θα γινόταν αν; φαίνεται να προκαλεί τη γενεσιουργό σκέψη των ποιημάτων, αφού αυτά προσδίδουν μια διαφορετική πρόσληψη της τραγωδίας ή εκδοχή, ή παραλλαγή, ή ανατροπή. Ο Ευριπίδης θα του έσφιγγε με χαρά το χέρι, θαρρώ. Ο Κεντρωτής τα ποιήματά του τα τοποθετεί «εἰρήσθω ἐν παρόδῳ» κυριολεκτικά και μεταφορικά, και η στιχουργική μελωδία των σονέτων τούς προσδίδει το μέλος στο λόγο τους, κάνοντάς τα έτσι απαγγελλόμενα ως μέρη αρχαίων δραμάτων. Σονέτα δεκατετράστιχα σε ιαμβικό δεκατρισύλλαβο μέτρο, με τέσσερις στροφές, οι α΄ και β΄ τετράστιχες, οι γ΄ και δ΄ τρίστιχες, και κάποτε και με δίστιχη επωδό- με την ποικίλη ομοιοκαταληξία του σονέτου, κατά την επτανησιακή παράδοση την οποία αγαπά ως επτανήσιος σε καταγωγή ο Κεντρωτής.
«Μίμησις πράξεως» κατά Αριστοτέλη, και «μίμηση της μίμησης» κατά Πλάτωνα, είναι η τραγωδία. Απομιμήσεις, παραποιήσεις, μεταποιήσεις, προσποιήσεις -ή ντρίμπλες κατά τα προσφιλή του ποδοσφαιρικά-, είναι τα ποιήματα του Κεντρωτή. Ο ίδιος επιμένει, στα Επιλεγόμενα, να τα ονομάζει μεταφράσεις, ως μετά –φράττω, δηλαδή πώς «μερικὰ ἀπὸ καταβολῶν κόσμου ὑφιστάμενα πρότυπα» ξαναλέγονται «μὲ τρόπο μιμικὸ σήμερα». Η ποιητική συλλογή χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες με ενδιαφέροντες και σημαίνοντες ως προς τη λειτουργία τους τίτλους. Εικάζοντας θα έλεγα πως: η πρώτη με τον τίτλο «ΑΚΡΟΒΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΒΥΣΣΟ», περιλαμβάνει ποιήματα ως κάποιες πρώτες διερευνητικές κουβέντες από τους πρωταγωνιστές για το ρόλο και τη λειτουργία τους μέσα στην τραγωδία τους· η δεύτερη με τον τίτλο «ΜΕ ΤΙΣ ΠΕΡΟΝΕΣ ΤΗΣ ΙΟΚΑΣΤΗΣ», περιλαμβάνει ποιήματα με τα μάτια των άλλων, πώς δηλαδή άλλοι ποιητές έχουν προσλάβει τις αρχαίες τραγωδίες· η τρίτη με τον τίτλο «ΗΔΥΣΜΕΝΟΥ ΛΟΓΟΥ ΕΠΤΑ ΜΙΜΗΣΕΙΣ» με μεταφράσματα ποιημάτων ξενόγλωσσων ποιητών πάνω στην ίδια θεματική· και η τέταρτη ενότητα με τον τίτλο «ΟΙ ΠΑΡΑΤΙΤΛΟΙ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ», όπου βρίσκουμε πρωταγωνιστές αρχαίων τραγωδιών να μιλούν για τις αφηγηματικές και θεατρικές συμβάσεις, για τον ίδιο τους τον συγγραφέα και τη συγγραφική-ποιητική τέχνη και τεχνική.
Ο Κεντρωτής ως ποιητής έχει πλάσει το δικό του κόσμο, κάτι σαν μικρές πράξεις ή χορικά, παρενθετικά ή εμβόλιμα σε τραγωδίες των τριών τραγικών ποιητών μας, με τα «κατά ποιόν μέρη» της αρχαίας τραγωδίας: με το δικό τους μύθο ως σενάριο και υπόθεση, το δικό τους ήθος, δηλαδή τους χαρακτήρες των πρωταγωνιστών, την όψη τους, με τα «προσωπεία και τους κοθόρνους», με μια άλλη διάνοια-σκέψη, και άλλο μέλος-μουσική ως σκηνοθεσία, εκφραστικά μέσα και τρόπους, με το «επτανησιακό» ιαμβικό δεκατρισύλλαβο στίχο του σονέτου. Μέσα από τη δική του ποίηση χτίζεται η «κοσμοθεωρία» του, κάποτε και με δικές του μεταφράσεις ή διασκευές από ποιήματα ξένων ποιητών που έχουν αναπτύξει τις δικές τους παραλλαγές στο αρχαίο θέμα. Εδώ βρίσκουμε ποιήματα των Μπόρχες, Βαλερύ, Μπρεχτ, Κασάλ, Στόρνι, Κουαζίμοντο, Σκάτσελ, Σαρ, Γέιτς, Χέλμαν, Βέρφελ, Καλδερόν, Βακέρο, Κάρο, κά. Συχνά τα ποιήματα απευθύνονται ή συμπληρώνονται με αναφορές ή αφιερώσεις σε Έλληνες ποιητές, Ρίτσος, Καβάφης, Πατρίκιος, ή άλλους εν ζωή λογοτέχνες, όπως πχ τον Αχιλλέα Κυριακίδη, τον Μάνο Ελευθερίου ή τον Δήμο Μούτση, κά, ή και άγνωστα στο αναγνωστικό κοινό φιλικά πρόσωπα της προσωπικής ζωής του ποιητή. Η διακειμενικότητα στην «αποθέωσή» της, και ως εκδήλωση θαυμασμού και ως κορύφωση και ως θεατρικός όρος, ως δηλαδή τη θεαματική εμφάνιση όλου του θιάσου πάνω στη σκηνή στο τέλος της παράστασης. Διακειμενικότητα, που κατά τη θεωρία της λογοτεχνίας, είναι η διαδικασία της απορρόφησης και μετασχηματισμού άλλων κειμένων σε ένα κείμενο όπου αναδεικνύεται η συγχρονική και διαχρονική σχέση συνύπαρξης με το πρωτότυπο. Διακειμενικότητα που δεν περιορίζεται μόνο στα ίδια τα κείμενα αλλά απλώνεται στην παγκόσμια ιστορία αλλά και στην προσωπική ιστορία του ποιητή και τελικά, και του ίδιου του αναγνώστη. Έτσι, τα ποιήματα του Κεντρωτή, ευφυέστατα, τολμηρά, πληθωρικά, κάποτε με ελαφρύ ή καυστικό χιούμορ, με ευρυμάθεια και βαθιά συνείδηση του κόσμου και της ιστορίας, με γλώσσα ανάμεικτη με λέξεις αρχαίες και σύγχρονες, λόγιες και της καθομιλουμένης ή λαϊκές, αποτελούν ένα υφαντό, ένα πλέγμα, ένα δίκτυο συμπλεκομένων συνυποδηλώσεων που διασταυρώνονται και συνυφαίνονται σε ένα κοινό, βαθύ καμβά, αποκτώντας αυτοτέλεια και αυτοδυναμία ως μια νέα ποιητική σύνθεση και δημιουργία.
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΜΑΡΞ
ΣΤΙΣ 5 ΜΑΪΟΥ 1846
(Εὐριπίδης, Φαέθων, σττ. 164-167)
Ἀγαπητέ μου Κάρολε,
διαβάζω σ’ ἕνα
ἀπόσπασμα μιᾶς τραγωδίας τοῦ Εὐριπίδη,
τόν Φαέθοντα, ὅτι ὁ πλοῦτος πράγματα προδίδει
ποὺ ὁ νοῦς μας δὲν χωράει. Ἀναποδογυρισμένα
τ’ ἀποτελέσματα εἶναι, κάτι ποὺ κι ἐμένα
μὲ ἀνακατώνει. Λέει: ἄμυαλοί εἶναι ἐμφύτως ἤδη
ἐκεῖνοι πού, παρ’ ὅτι πλούσιοι, δὲν τοὺς δίδει
ὁ πλοῦτος τους γλυκὸ συναίσθημα κανένα.
Μπορεῖ, ἐπειδὴ τυφλὸς γυρίζει, ἐδῶ τάς φρένας
ἐκείνων νὰ τυφλώνει περισσότερο, ὅταν
ἀπ’ τὸ πολὺ στὸ περισσότερο νὰ ἐρχόταν
συνέχεια ὀρέγεται. Καὶ τῆς γενναίας γέννας
τοῦ πλούτου τὰ καμώματα τοῦ πλούσιου ὁ οἶκος
πληρώνει πάντα.
Ἀσπάζομαί σέ.
Φρειδερίκος
ΥΓ. Happy Birthday ἐπί τῇ εὐκαιρίᾳ.
Παρακαλῶ θερμές προσρήσεις στὴν Κυρία.
Κατά μια άλλη έννοια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Κεντρωτής κάνει μεταθέατρο. Θεατροποιεί τους χαρακτήρες των αρχαίων τραγωδιών δίνοντάς τους επίγνωση της θεατρικότητάς τους και λόγο για τον ίδιο τους τον εαυτό και ρόλο μέσα στην τραγωδία στην οποία παίζουν. Μέσα στην κύρια πλοκή παρεμβάλλει μια δεύτερη πλοκή, με αλλαγή αφηγηματικού επιπέδου, και διάλυση του χρόνου της αφήγησης. “Play within a play” έχουν ονομάσει το μεταθέατρο. Και στην περίπτωση του Κεντρωτή θα τολμούσα να πω, «Poem within a poem”. Άλλωστε, έχουν σχολιαστεί και οι μεταθεατρικές πρακτικές ήδη στις «Βάκχες» του Ευριπίδη, όπως ότι είχε προβάλλει ως θέμα του την ίδια τη δραματική τέχνη με τις αμφισημίες του κειμένου και τη θεωρία της πρόσληψης από τον θεατή. Στα «Προσωπεία και κόθορνοι» βρίσκουμε μια ποίηση ως μετα-ποιητικός αναστοχασμός που εξετάζει, κρίνει ή εγείρει ερωτηματικά γύρω από τη φύση του θεάτρου – ή/και ποιητικής –δραματικής μετάφρασης, ή/και ποιητικής στιχουργικής, ενώ παράλληλα διατυπώνει και κάποιες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Όπως για παράδειγμα, στα ποιήματα όπου οι πρωταγωνιστές αρχαίων τραγωδιών έχουν δραματική αυτοσυνειδησία, γνωρίζουν ότι αποτελούν χαρακτήρες ενός έργου και αυτενεργούν απευθυνόμενοι σε άλλα πρόσωπα του μύθου ή στον ίδιο τον ποιητή τους.
Αυτός ο ποιητικός αναστοχασμός του Κεντρωτή εμπεριέχει τους κύκλους αναζητήσεων και πειραματισμών του μετά το αρχικό κείμενο. Πλάθει και μεταπλάθει «πολλαί μορφαί δαιμονίων» ως «ποιητής- θεός κι αὐτός» (ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΕΚΒΑΣΗ, (Εὐριπίδης, Ἂλκηστις – ενδεικτικῶς- σττ. 1159-1163, σελ. 118) όσον αφορά το δικό του έργο σε ένα μετακείμενο. Η πρόθεση «μετά» άλλωστε, χρησιμοποιείται για να καταδείξει την εξέλιξη και τη μετάβαση σε ένα άλλο επίπεδο πρόσληψης της θεατρικής πράξης, σε έναν άλλο τρόπο ερμηνείας των επί σκηνής δρωμένων – και φυσικά ενός – μεταγενέστερου- χρονικού προσδιορισμού, ενός νέου τρόπου ερμηνείας και σύνθεσης. Με σκοπό «ν’ ἀνασάνει μιὰ στιγμή καὶ τὸ δικό μας πρόσωπο-/ καὶ τὸ δικό μας, τὸ δικό μας» όπως λέει και ο Ρίτσος· στίχοι που τοποθετεί ο Κεντρωτής προμετωπίδα της ποιητικής συλλογής. Και έτσι, μέσα από αυτά τα Προσωπεία και τους κοθόρνους, ακούμε και εμείς οι σύγχρονοι αναγνώστες πώς μέσω του ποιητή-μεταφραστή Κεντρωτή ανασαίνουν οι αρχαίες ελληνικές τραγωδίες στο παρόν, -αλλά και το σονέτο ως στιχουργική τεχνική-, πώς ηχεί κατά τον Ρίτσο «ἡ σιωπηλή ἰαχή τοῦ Ἀμετάφραστου/ ἀνήκουστη, βαθειά, ἐπιβλητική, μακρινή, ξένη,/ ὡστόσο δική μας», και πώς αυτή, στην πάροδο του χρόνου έχει γεννήσει και, ακόμα γεννά σύγχρονη ποίηση. Συν-κινούμαστε και εμείς από τη «βαθειὰ συγκίνηση πάνω ἀπ’ τίς συγκινήσεις», εκείνη που αντιφεγγίζει «ἢρεμα τὸ πρῶτο φέγγος τῶν ἄστρων*» μέσα από την μεταπλαστική- μεταφραστική ματιά του δαιμονίου Κεντρωτή.
*στίχοι από το εκτενές ποίημα «Δελφοί» του Γιάννη Ρίτσου που παραθέτει στα Επιλεγόμενα ο Κεντρωτής, ως έχον εκλεκτική συγγένεια με τα ποιήματά του
