«Από τους χωρισμούς μας η ζωή αρχινά»
Ο Εσθονός ποιητής Jüri Talvet μεταφράζεται στα ελληνικά για πρώτη φορά από την Μαγδαληνή Θωμά και τον Madis Veldi στις εκδόσεις Οροπέδιο (2021) σε μια ανθολογία 236 σελίδων. Ο Jüri Talvet (1945- ) αποτελεί μια διακεκριμένη λογοτεχνική μορφή. Καθηγητής αγγλικής και ισπανικής λογοτεχνίας διδάσκει στο πανεπιστήμιο του Tartu στην Εσθονία και διευθύνει το Τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας. Έχει ταξιδέψει επιχορηγούμενος ως μεταφραστής στην Κούβα, το Μεξικό, τη Νικαράγουα, την Ισπανία, τις Η.Π.Α. και έχει διδάξει στη Φινλανδία, τη Νορβηγία, την Ισπανία, την Πολωνία, τη Σουηδία, την Ολλανδία, την Κίνα και την Κορέα. Για το έργο του έχει λάβει πολλά βραβεία και διακρίσεις, ανάμεσα σ’ αυτά και το Ετήσιο Βραβείο Λογοτεχνίας Juhan Smuul (1986), όπως και το Βραβείο ποίησης Juhan Liiv (1997). Από το 2016, είναι τακτικό μέλος της Academia Europaea. Εκτός από τις ποιητικές συλλογές, έχει δημοσιεύσει δέκα ακαδημαϊκές μελέτες φιλοσοφικού περιεχομένου στα εσθονικά και 400, περίπου, ακαδημαϊκά δοκίμια, όπως και άρθρα, πάνω στην παγκόσμια λογοτεχνία, στα εσθονικά, ισπανικά και ρωσικά. Ποιητικές του συλλογές έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά, ρωσικά, σερβικά και γιαπωνέζικα, ενώ ποιήματά του έχουν συμπεριληφθεί σε πολλές ποιητικές ανθολογίες σε όλον τον κόσμο. Σε αυτή την Ανθολογία τα επιλεγμένα ποιήματα ακολουθούν χρονολογική σειρά, με κύρια έμφαση στην ωριμότερη και σύγχρονη ποίησή του. Ξεκινώντας από το 1986 και φτάνοντας μέχρι και το 2014, η ανθολόγηση 180 ποιημάτων – αξιοθαύμαστο το έργο των μεταφραστών-, αποδίδει παραστατικά τον ποιητή και με κατατοπιστικό Επίμετρο και Σημειώσεις. Η συγγραφέας και φιλόλογος διδάκτωρ της Νεοελληνικής Φιλολογίας Μαγδαληνή Θωμά έχει διδάξει Νεοελληνική Γλώσσα στο Κέντρο Γλωσσών του Πανεπιστημίου του Τάρτου της Εσθονίας και έχει εισάγει το ελληνικό κοινό στην εσθονική ποίηση με ήδη μια Ανθολογία εσθονικής ποίησης, Βακχικόν 2018- όπου εκεί είχε μεταφράσει δώδεκα ποιήματα του Jüri Talvet. Ζευγάρι με τον Madis Veldi, Εσθονό φιλόλογο που ζει στην Ελλάδα, προχώρησαν το 2021 σε αυτή την παρουσίαση του μεγάλου Εσθονού εν ζωή ποιητή. Στο Επίμετρο γράφουν, ανάμεσα σε άλλα, ότι «πέντε είναι οι ποιητικές περσόνες του Jüri Talvet: 1) ο ποιητής του έρωτα 2) ο λόγιος της γραφής 3) ο ταξιδιώτης του κόσμου 4) ο σατιρικός 5) ο ονειροφάντης και όλες μαζί αναπτύσσονται και βαθαίνουν στην πορεία του χρόνου». Στην παρούσα παρουσίαση θα σταθώ σε τρεις γενικούς άξονες της ποίησης του Jüri Talvet: Ενότητα, Αγάπη, Μνήμη.
η αγάπη χρυσώνει παιδιά που κλαίνε
στου φεγγαριού τους δρόμους που την τύχη λένε:
από τους χωρισμούς μας η ζωή αρχινά.
γράφει ο Talvet στην τελευταία στροφή σε ένα από τα πρώιμά του ποιήματα με τίτλο «Αναχώρηση» (σ. 13). Οι χωρισμοί, που στη ζωή του ο καθένας βιώνει, είναι αυτοί όμως που ενώνουν το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον του. Είναι αυτοί που κάνουν εμφανή τα σημεία τομής στο χρόνο, που αναδεικνύουν τις αρθρώσεις του σπιτιού στο οποίο ενοικεί η ψυχή και το πνεύμα του. Οι χωρισμοί ουσιαστικά, είναι οι κρίκοι όπου βρίσκονται οι ενώσεις μας με ολάκερο τον κόσμο. Εκεί όπου αναμειγνύονται σε μείξεις και συγκερασμούς στοιχεία εξωτερικά και εσωτερικά, ατομικά ή συλλογικά, σε μια αλληλενέργεια. Εκεί αρχινά και την ποιητική του ενδοσκόπηση ο Talvet για να κατανοήσει και να προβάλλει το όραμα μιας υποκείμενης ενότητας: «κι εσύ ιχνηλατείς τους ορίζοντες/στην κοινή τους ευθεία, ούτε ψηλά, ούτε χαμηλά» («Μια μυρωδιά μπιζελιού στου ταξιδιώτη τη θέση», σ. 21). Σε ένα ανοιχτό ορίζοντα εξαρτήσεων και συμπτώσεων στον χώρο των στοιχείων διαφορετικών πολιτισμών, φιλοσοφικών ιδεών και αισθητικών στοιχείων. Στο κέντρο όλων το πρόσωπο ως άτομο ή κοινωνία, ο πολιτισμός στην επικοινωνία του, τα πολιτισμικά, συχνά λογοτεχνικά του δάνεια, η ψυχολογία των λαών. Οι επιδράσεις, αυτές που διαλέγουμε, αυτές που αποφεύγουμε και τελικά αυτές που δεχόμαστε. Βασικό ρόλο παίζουν οι επιδράσεις οι λανθάνουσες, αυτές που αναδεικνύουν την αντίληψη μιας ενότητας όχι μόνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού αλλά και των άλλων ηπείρων σε μια αποκεντρωτική αντίληψη διαπολιτισμικότητας. Πολλά ποιήματα θα μπορούσαν να είναι μια πρόταση «ανοιχτών οριζόντων», δηλαδή στην διαχείριση της πολιτισμικής ετερότητας δημιουργώντας μια νέα πολιτισμική ταυτότητα μέσω του συγκερασμού πολιτισμικών χαρακτηριστικών δίχως να χάνονται από τα μάτια μας τα σημεία τομής. Βασική προϋπόθεση είναι ο χωρισμός, το ταξίδι. Άλλωστε «το ουράνιο τόξο του ταξιδιού» (σ. 49) θα δώσει συγχώρεση στα μάτια που μισεύουν. «Το ταξίδι είτε ως εσωτερική περιπλάνηση είτε ως πορεία σκέψης, ως συνδήλωση ή καταδήλωση, αποκτά το εκτόπισμά του» σημειώνεται στο Επίμετρο.
Μέσα στο πλαίσιο του πολιτισμικού συγκερασμού και της διαπολιτισμικής ώσμωσης των πάντων, στα ποιήματα του Talvet λειτουργούν ενωτικά λαοί, έθνη, κουλτούρες, γλώσσες, θρησκείες, τοπωνύμια, τέχνες και διανόηση, πολιτική, ιστορία. Έτσι, ψηφίδες που συνταιριάζονται στο ποιητικό σύμπαν του Talvet είναι η πατρίδα του η Εσθονία ως ταμπλό βιβάν, και άλλες χώρες όπως Σλοβενία, Νορβηγία, Γερμανία, Σουηδία, Λετονία, Δανία, Λιθουανία, Πολωνία, Ελλάδα, Ισλανδία, Ρωσία, Κίνα, Ιταλία, Ιρλανδία, Πορτογαλία, Αμερική, Λατινική Αμερική, Λίβανος. Πόλεις όπως Κόρδοβα, Βαλέντσια, Παρίσι, Νέα Υόρκη, Μαρόκο, Βαγδάτη, Βερολίνο, Βενετία, Αθήνα. Λογοτέχνες όπως ο Πεσσόα (αγαπημένος του ποιητή), Ματσάδο, Έλιοτ, Δάντης, Τρακλ, Κορτάζαρ, Σαίξπηρ, Λόρκα, Γέιτς. Ζωγράφοι και μουσικοί όπως Μουρίλο, Νταλί, Μονέ, Μανέ, Σεζάν, Ντεγκά, Γκογκέν, Ροντέν, Λοτρέκ. Η φιλοσοφική διανόηση, ο διαφωτισμός, ο ουμανισμός, Ντεριντά, Δαρβίνος, Μπαρτ και Κίρκεγκαρ συναντώνται με την σκανδιναβική μυθολογία, τα δημοτικά τραγούδια της Γαλικίας, τις θεότητες των Αζτέκων, και τον ελληνικό πολιτισμό. Ας σταθώ εδώ. Εμπνευσμένα από την ιστορία της Ελλάδας βρίσκουμε: α) στον τίτλο της πρώιμης ποιητικής του συλλογής Ο τοξοβόλος και η κραυγή (1986), τον αρχαιοελληνικό θεό έρωτα β) η αρχαιοελληνική λέξη «Αιδώς» ντροπή, στο πρωτότυπο κείμενο στα εσθονικά γραμμένη Aidos (σ. 132) γ) ποίημα (σ. 151) εμπνευσμένο από τον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου όπου το Όχι!- γράφεται ελληνικά στο πρωτότυπο κείμενο «Όχι!- Δεν θ’ αφήσουμε τον κάθε αλήτη να περάσει. Μέρα/σαν κι αυτή, ο λαός της Ελλάδας λέει: Όχι!/ τον κάθε χωριατοφασίστα αλήτη δεν θα αφήσουμε.» δ) ποίημα αφιερωμένο στην Αθήνα (σ. 173) με τίτλο «Φώτα της μεγαλούπολης», όπου την περιγράφει περιμετρικά από φανάρι σε φανάρι, δίπλα σε καστανή θάλασσα, «καστανό κρόσσι μαλλιά/ καρδιά της Αθήνας/ στο πεζοδρόμιο.» ε) ο Δίας και η Ήρα εμφανίζονται στο ποίημα με τίτλο «Zeus» (σ. 170) με θέμα την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη «συζυγική της πίστη», στ) στο ποίημα «Otto, hörst du mich?» (σ. 82) το ποιητικό πρόσωπο ως τουρίστας στο ελληνικό νησί Νάξος ακούει παντού δεκάδες διαφορετικές γλώσσες, που η κάθε μια κουβαλάει τη δική της νοσταλγία για μια ίσως ανώτερη κουλτούρα από την άλλη. Και εδώ η ενωτική διάθεση του ποιητή, η πολιτιστική του ευαισθησία για τον Άλλον, το όραμα μιας πολιτισμικής συμβίωσης. Παραθέτω απόσπασμα (σ.82):
Ας πούμε τη νοσταλγία απλώς
νοσταλγία και την αγάπη αγάπη και τίποτε
άλλο Ας γίνουμε καλύτεροι μια τέτοια στιγμή-
δίχως πλοκή, δίχως μύθο αμίμητο
αόριστο κι απροσδιόριστο – τόσο βέβαιο
όσο κι εσύ που χαϊδεύεις το σκυλάκι σου
βάζεις τη μύτη σου στη μούρη του μπροστά
να του μουρμουρίσεις κάποια λέξη υπερπόντια
που βαστάει μαγικά τον κόσμο μονιασμένο
Νοσταλγία και αγάπη, λοιπόν. Οι άλλοι δυο πόλοι της ποίησης του Talvet. Στην νοσταλγία εδράζεται η μνήμη. Συχνά εκεί μπολιάζεται και η αγάπη. Όταν βαδίζεις προς τα εμπρός δεν αφήνεις το πίσω γιατί «στα πέλματα η μνήμη του μακρινού/χειμώνα κι ένα φιλί φθινόπωρο ατόφιο/στα χείλη μου επάνω» («Σχεδόν μόνος τούτη τη φορά», σ. 9). Το είναι σου όλο, είναι καμωμένο από μνήμη. Είτε συλλογική, όπως αναφέρθηκα πριν, είτε ατομική μνήμη. Συχνά ο ποιητής βιώνει σταθμούς της ιστορίας της πατρίδας του της Εσθονίας. Με άλλοτε λεπτή και υποβόσκουσα ειρωνεία, άλλοτε κοφτερή, καυτηριάζει πολιτικά πρόσωπα που διαμόρφωσαν το παρόν της χώρας του και όχι μόνο αυτής. Με μια φυγοκεντρική κίνηση εξακτινώνεται η κριτική του προς όλα τα πρόσωπα εξουσίας που διαμόρφωσαν τη νεότερη πολιτισμική ιστορία του πλανήτη μας.
Εκεί όπου όπου είναι νωπό και βαθύ το χώμα της μνήμης του Talvet είναι τα ποιήματα που αφορούν την ατομική μνήμη, την παιδική του ηλικία, κυριότερα προς τη μάνα. Στην μάνα έχει αφιερώσει πολλά ποιήματα μέσα στην πορεία του ποιητικού χρόνου του ίσως ως προσπάθεια ξορκισμού της λήθης, ως απάρνησης της λησμονιάς.
Κοιμάται κείνη, κοιμάται, κοιμάται.
Καθόλου άλλο δεν με γνωρίζει.
Κοιμάται η μανούλα μου, η καλή.
Και η φωνή της τ’ όνειρο μοναχά αγγίζει.
Κοιμάται.
Τα χέρια της ανεμίζουνε σε γκρίζο χιόνι.
Τα μάτια χτυπούν τον τοίχο του ονείρου.
Κάτω απ’ το κιόσκι κόπιασε, μάνα μου πικραμένη,
έλα μέσα απ’ τη νύχτα στης μνήμης το χιόνι.
(άτιτλο, σ. 114)
Η αγάπη στις διαφορετικές εκφάνσεις της είναι το βάθος και ο πυρήνας της έμπνευσης του Talvet. Μπορεί να είναι αγάπη για τους γονείς και τους προγόνους, για τον λαό του καθώς και για άλλους, ειδικά εκείνους που έχουν υποφέρει άδικα στην ιστορία. Ή όπως ο ίδιος έχει πει σε συνέντευξή του (http://www.cervenabarvapress.com/juritalvet_interview.htm) «με μια ακόμη ευρύτερη έννοια αγάπη για τη θεά-μητέρα από την οποία έχουμε βγει όλοι». «Γυναίκα ωραία/Που έφτασες/Μέσα απ’ τις γλώσσες/Όλες («Ξύπνησα όταν με άγγιξε το χέρι σου», σ. 68). Ή απλά μπορεί να είναι ερωτική αγάπη για μια γυναίκα που κρατά τη μνήμη νωπή.
Τη νύχτα αυτή είμαστε
μ’ εσένα μόνοι Ενώ εσύ
μελετάς αριθμούς 57.59.61
στα κόκκινα 98.100.
102 στα άσπρα
τετράγωνα Τρέχεις αιφνίδια
κοντά μου ζαρώνεις
δίπλα μου σφιχτά-
παρατεταμένα
λες και
ήταν μπορετό ποτέ να προαισθανθείς
με ακρίβεια μαθηματική
το χάσμα των δευτερολέπτων
σε ποιο τετράγωνο απ’ όλα δεν χωρά
πλέον ο χρόνος
ούτε ο αριθμός
εκεί όπου δεν επικρατεί
παρά η μνήμη μοναχά
της αγκαλιάς σου
(άτιτλο, σ. 98)
Η ποίηση του Talvet είναι έντονα υπαρξιακή. Ιχνηλατεί πώς ο κάθε άνθρωπος αρθρώνεται με τους υπόλοιπους, κοντινούς ή μακρινούς του, τωρινούς ή παρελθοντικούς του. Ίσως η ίδια η ποίηση είναι το σπίτι όπου η ύπαρξη διατηρεί την αθωότητά της.
Τι είναι στ’ αλήθεια η ζωή; Ένα μάτσο κόκκαλα. Γι’ αυτό
όλο μαστορεύουμε, αυγή και στάχτη πλάθουμε
και φτιάχνουμε από το όνειρο σπίτι με τοίχους στίχους,
να πάει να κατοικήσει ένα μικρό παιδί.
(«Μικρό γράμμα για τον Alvaro de Campos», σ. 36)
Γενικότερα χαρακτηριστικά της ποίησης του Talvet είναι η προφορικότητα, ο συγκρατημένος λυρισμός, μια ελαφριά ειρωνεία και ο εξομολογητικός τόνος. Άλλοτε τα ποιήματά του καταγράφονται, σε μεγάλο ποσοστό τα πιο σύγχρονα, άτιτλα, άλλοτε ολιγόλογα και άλλοτε όχι. Εξαιρετικό ενδιαφέρον βρίσκω στους ευφάνταστους τίτλους των ποιημάτων του που κάποτε είναι μακροσκελείς. Για παράδειγμα: «Στο πανδοχείο “Blond Lives Here” βρίσκεις πίσω απ’ τον πάγκο αντί για την ξέστηθη Μέριλιν ένα μελαχρινό αδύνατο κορίτσι με μάτια σαν θαλασσινά φύκια» (σ. 58). Ίσως η ποίηση για τον Talvet να είναι ο χώρος όπου όλοι είναι φίλοι αγαπημένοι. «Στη χώρα των νεκρών πάντα αποκτώ φίλους», γράφει
Για να μιλήσω ειλικρινά- ούτε που ξέρω. Κανονικά,
θα έπρεπε ο γιος σου να έχει γίνει διάσημος επιστήμων
στην Αμερική, μα τώρα προκύπτει πως, σ’ όλα αυτά
τα χρόνια της απουσίας του, άλλο δεν έκανε απ’ το
να πιάνει αρουραίους στο μετρό της Νέας Υόρκης
-για να θρέψει τις γάτες κάποιου εργαστηρίου, οι οποίες
σύμφωνα με τη γνώμη του Καρτεσίου (βλ. Κούντερα
«Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι», μτφ. L. Metsar,
Monokkel 1992, σ. 174) δεν έχουν ψυχή. Αλλά εγώ
στέλνω γράμμα στον James Merril με ευχαριστίες για
«του εργαστηρίου το ποίημα», που είχα μεταφράσει
στη Νέα Υόρκη, ενώ έπεφτε συνεχόμενα ως το βράδυ
μια ψιλή βροχή. (Ακόμα και η βροχή έχει ψυχή)
Στη χώρα των νεκρών πάντα αποκτώ φίλους.
(άτιτλο, σ. 121)
Όταν διατρέχεις έναν ποιητή από το 1986 μέχρι και το 2014 επόμενο είναι να βρεις μια ποίηση αναδιπλούμενη και εξελισσόμενη. Έτσι σε αυτή την Ανθολογία τα 180 ποιήματα εμφανίζουν τεχνοτροπική πολυμορφία, λεκτικούς και ποιητικούς πειραματισμούς που ξεκινούν από κλειστή δομή και ομοιοκαταληξία για να φτάσουν σε καθαρά πεζόμορφη, ανοιχτής δομής, προφορική ποίηση με έλλειψη στίξης. Το μεταφραστικό εγχείρημα δύσκολο μα οι μεταφραστές αποδίδουν στην γλώσσα μας την ποίηση του Talvet με πλούτο εκφραστικών εργαλείων, με λογοτεχνικότητα, επινοητικότητα και δημιουργικότητα, ευαισθησία και γνώση. Αναδεικνύεται έτσι ένας αξιόλογος ποιητής χωρίς σύνορα και μια επιφανής μορφή στη λογοτεχνία του καιρού μας. Ευφυής ποίηση, ποίηση αισθαντική, ποίηση του κόσμου. Το ποιητικό σύμπαν του Jüri Talvet σίγουρα αποκτά φίλους και στη χώρα των ζωντανών.
