H Ελένη Πριοβόλου είναι συγγραφέας μεγάλων βιβλίων, όπως το παρόν, στο οποίο δημιουργεί ένα ευρύ αφηγηματικό σύμπαν εκτεινόμενο χρονικά από το 1963 ως το 2015, με κύριο θέατρο-χώρο δράσης την Ελλάδα και τον φλεγόμενο Λίβανο της εποχής. Κεντρικές ηρωίδες του βιβλίου είναι δυο φίλες, η επαναστατική Οριάν, λιβανέζικης καταγωγής από μητέρα και η συντηρητική Άρια από την Αθήνα. Η προδικτατορική εποχή τους ήταν εξεγερμένη, με καλλιτεχνικές και πολιτικές αναζητήσεις και τις καθόρισε. Πέριξ αυτών η Ε.Π δομεί πολλούς επάλληλους ή τεμνόμενους κύκλους προσώπων και έτσι ζωντανεύει τη βιβλική κοινωνία της.

Οι δυο ηρωίδες επί χούντας χωρίζουν. Η Οριάν καταφεύγει στο Λίβανο, όπου ο πατέρας της, Γιώργος Αργυριάδης, δουλεύει στην ελληνική πρεσβεία, ενώ η Άρια καταλήγει στον Καναδά, με τον σύντροφό της, Σέργιο. Οριάν και Άρια ζουν από μακριά πια, χωρίς επικοινωνία για πολλά χρόνια.

Η Οριάν γνωρίζει στο Λίβανο τον καλλιεργημένο και φιλότεχνο Εμίλ και παντρεύονται, το 1965. Ο έρωτας των δύο είναι ορόσημο ποίησης και μεγαλείου στο μυθιστόρημα της Ε.Π (και όχι μόνον). Ο Ρεμπώ, ο Χαλίλ Γκιμπράν, υμνωδοί μελοποιημένων χωρίων απ΄ το Άσμα Ασμάτων, ο Οκτάβιο Παζ με στίχους του και τα κρωξίματα ενός κοπαδιού γλάρων (ανάμεσα στους οποίους ένας θα ονομαστεί Εμίλ), υπό τη μουσική συνοδεία κάποιου ουράνιου ραμπάμπ, συναντιούνται με τους ερωτευμένους στην αστραφτερή παραλιακή Λεωφόρο Κορνίς. Εικόνες και ηλιόφωτα κάδρα ανυπέρβλητης ομορφιάς.

 Ο Εμίλ, όμως, είναι Μαρωνίτης πολεμιστής, σε έναν άγριο και εξοντωτικό εμφύλιο, μεταξύ των δεξιών Μαρωνιτών Χριστιανών του Λιβάνου και των αριστερών παναραβιστών, που υποστηρίζει ο πεθερός του, Γιώργος Αργυριάδης. Οι  συνεχείς διενέξεις των δύο αντρών στεναχωρούν αφόρητα την Οριάν. Τη λαίλαπα των αλληλοσφαγών πυροδοτούν οι τοπικοί εθνικισμοί, οι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες του κόσμου και οι ισχυροί της Δύσης τότε Γαλλία, Αγγλία και οι ΗΠΑ, τελικά. Στα δραματικά γεγονότα αυτού του εμφύλιου πολέμου αφιερώνει η συγγραφέας το μισό βιβλίο, καυτηριάζοντας όλη τη συλλογιστική της βίας, του μίσους και της σύγκρουσης συμφερόντων. Θεωρώ πως αυτή ήταν η κρυφή σπίθα γραφής του βιβλίου.  

 H αφηγηματική σαΐτα κινείται αδιάκοπα ανάμεσα σε δυο υφάδια. 1963 και εντεύθεν (παρελθόν) και στο 2015 (σήμερα), διαφοροποιούμενες στη φόρμα από italics χαρακτήρες, ενώ Βηρυτός και Αθήνα εναλλάσσονται διαδοχικά. Στην Αθήνα, μετά τη επιστροφή της Άριας από τον Καναδά, εκτυλίσσεται η ζωή της ηρωίδας με ρουτίνα ή ποικίλα προσωπικά δράματα. Η μεγάλη εμπειρία της Ελένης Πριοβόλου, καταφέρνει εδώ να δημιουργήσει ένα ενιαίο αφηγηματικό χωρόχρονο, με προτάσεις σύντομες και κοφτές. Ταυτόχρονα με τα σημεία έντασης και κορύφωσης που διασπείρει στο κείμενο, δημιουργεί πολλαπλές κορυφώσεις πέραν της αναμενόμενης τελικής.

Κύριο γνώρισμα της γραφής της Ε.Π είναι η ισορροπία μεταξύ, αφ’ ενός του δίπολου μύθου – πλοκής που δομεί την πραγματικότητα, (όπως οι αφηγηματικές μεταβάσεις από την Αθήνα – στη Βηρυτό, Αθήνα – Καναδά, τα γεγονότα του Λιβάνου και η «Άνοιξη» της προδικτατορικής Αθήνας) και αφ’ ετέρου μιας δεύτερης εστίασης στη μορφή και στις αισθητικές αναζητήσεις, στην ανάλυση σχέσεων και χαρακτήρων. Τελικά μύθος και φόρμα συνδυάζονται, στο χώρο και στην Ιστορία, στην αναζήτηση της ευτυχίας και της δικαίωσης μέσα από κάποιο κοινό σκοπό, σε συνθήκες που υπερβαίνουν το άτομο.

Πολλά τα τραγικά γεγονότα του αιματηρού εμφύλιου στο Λίβανο (1975-1990), όπως το Πογκρόμ Παλαιστινίων στο στρατόπεδο Ελ Ζαατάρ, από τους Φαλαγγίτες, το 1976. Ο Φαλαγγίτης Εμίλ (σύζυγος της Οριάν) ζει το επικίνδυνο πατριωτικό όνειρό του. Μα ήρθε και το δικό του φοβερό τέλος, το 1976, που «στοιχειώνει» εφεξής ένα μέρος του βιβλίου, φτάνοντας ως την Αθήνα του 2015. Στην κηδεία του παραβρέθηκαν οι αρχηγοί – σφαγείς των Παλαιστινίων του Ελ Ζαατάρ, όπως ο μετέπειτα πρόεδρος του Λιβάνου, Μπασίρ Τζεμαγιέλ και ο Ελίε Χομπέικα. Ακολούθησε σφαγή των Χριστιανών από Παλαιστίνιους στην πόλη Νταμούρ, 1976, σαν αντίποινα του Ελ Ζαατάρ. Το νήμα του μίσους και του αίματος δεν τελειώνει. Σύριοι και Λιβανέζοι Φαλαγγίτες επιτίθενται στους καταυλισμούς των Παλαιστινίων στη Σάμπρα και Σατίλα, στις 16 Αυγούστου 1982. Μπασίρ Τζεμαγιέλ και Ελίε Χομπέικα δολοφονούνται από Παλαστίνιους. Ο πρώτος ήταν γιος του Πιερ  Τζεμαγιέλ, που ίδρυσε τη Φάλαγγα των Μαρωνιτών, το 1936. Η κατάσταση ησυχάζει κάπως μετά το 1982. Η Οριάν, αφού υπέφερε όλη τη φρίκη των σφαγών και των δολοφονιών, καταφεύγει τελικά στην Αθήνα και κει συναντάει το καλό παρελθόν της.  

Η Ε.Π περνάει με επιδεξιότητα από τις σφαγές στο Λίβανο, στην πολυτάραχη ζωή της Άριας στην Αθήνα. Ο κόσμος της ηρωίδας καταρρέει, σαν χάρτινη αυτοκρατορία. Ζει τραυματικά την αμοραλιστική εξέλιξη του συζύγου της Σέργιου. Η σύγκρουση με τη μητέρα της συντηρείται ως το θάνατό της. Μα γεύεται και πίκρες της υγείας, λόγω του καρκίνου της. Η σχέση με τα τρία παιδιά της δεν είναι ιδανική. Με μια ποιητική εικόνα περιγράφει την ψυχή της η συγγραφεύς, δείχνοντας όλη την αγάπη της που τρέφει για τους ανθρώπους. «Κι ένα βινύλιο της Έλα Φιτζέραλντ στο παλιό πικ-απ της Οριάν, πορφυρό κρασί, άνοιξη έξω και το θάνατο να την παραμονεύει».

Η Άρια εξελίσσεται, ταξιδεύει μέσα της και μετοικεί από τις παλιές εστίες του έρωτα και της οικογένειας, σε νέες φιλίες και συνήθειες. Έχει ακόμα δύναμη να προσπαθεί. Τελικά και μέσα απ’ το Γολγοθά της πραγματώνει την επανάσταση της ζωής της, υπερβαίνοντας το συντηρητισμό και την ατολμία της νιότης της. Μια ακόμα φωτεινή δέσμη ελπίδας της συγγραφέως.

Το βιβλίο διακρίνεται από έντονη πολυφωνικότητα, με πολλά πρόσωπα να διευρύνουν τη δράση. Αναφορική και η διακειμενικότητα της συγγραφέως, ένας φιλικός χαιρετισμός στους ομότεχνους άλλων κόσμων, στον Λεονάρδο Παδούρα, στη Χάρντι Βάστι και  στον Ζαν-Μισέλ Γκενασιά, την Γουλφ αλλά και σε  αιρετικούς συγγραφείς, σαν τον Πάουντ και τον Σελίν ή σαν τον Οκτάβιο Παζ και τη Dickinson. Αναφέρεται με χιούμορ, θεωρώ και στην παρέα του Πεσσόα και των 3 χαρακτήρων του, Αλβέρτο Καρέιρο, Αλβάρο δε Κάμπος, Ρικάρντο Ρέις και την ..τιμητική υιοθεσία του τρίτου από τον Σαραμάγκου.

Στην κόρη της λογοτεχνικής ματιάς της Ε.Π λάμπει ένα σοβαρό πολιτικοκοινωνικό υπόβαθρο. H γραφή της χειμαρρώδης, με πλαστικό και κεντημένο λόγο και άπειρη εκφραστική δεινότητα. Η μυθοπλασία της τυλίγει την Ιστορία με ένα εύληπτο τρόπο.

Το φιλοσοφικό ερώτημα που θέτει το βιβλίο είναι η τύχη και η θέση του ατόμου και των μικρών κρατών σε έναν κόσμο που καθορίζεται από τη βαρβαρότητα, αφού ειρηνευτικές λύσεις, ακόμα κι αν υπάρχουν, δεν εφαρμόζονται. Μια εκεχειρία, λοιπόν, είναι η ειρηνική ζωή. Όλα είναι ζωή ή όλα είναι θάνατος; Πώς τίθεται, τελικά, το ερώτημα της ατομικής ελευθερίας και του αυτεξούσιου για το άτομο ή το ανίσχυρο κράτος; Το ερώτημα αναπάντητο στο διηνεκές.

Ποιος ήταν ο πολέμαρχος – ποιητής Εμίλ; Κατά τον Goldman «το πραγματικό υποκείμενο της λογοτεχνικής δημιουργίας είναι η κοινωνική ομάδα, – ακόμα κι όταν εκφράζεται από ένα ή μεμονωμένα άτομα – η οποία δια στόματος δημιουργού παράγει δομήσεις και ολότητες που ανταποκρίνονται στις προσδοκίες των αναγνωστών». Είναι, όμως, πιο εύκολο να κατανοήσουμε την ανθρωπότητα γενικά ή έναν άνθρωπο ατομικά; Στο βιβλίο οι κοινωνικές ομάδες μοχλεύουν κύρια τη συλλογική δράση, όπως τις σφαγές στο Λίβανο και τις συγκρούσεις χωρίς έλεος. Και οι αθώοι; «Δεν υπάρχουν αθώοι στην αθλιότητα ενός συστήματος», αποφαίνεται η Ε.Π. Ωστόσο δωρίζει ελπιδοφόρα ένα υπερβατικό και μεγαλειώδες σμίξιμο, έστω εν θανάτω, στους δυο ερωτευμένους Όριαν και Εμίλ, ενώ η πολύπαθη φίλη τους, Άρια, απορεί για το δικό της δώρο. Τη ζωή της.  

*O Νίκος Τακόλας είναι συγγραφέας και κριτικός