«Ξαναδιαβάζοντας…αλλιώς.»

Μέλπω Αξιώτη, ΑΠΑΝΤΑ,
Γ’ Τόμος «Χρονικά»
Έκδοση 1980, Αθήνα
Εκδόσεις Κέδρος
Επιμέλεια: Μάρω Δούκα – Βασίλης Λαμπρόπουλος

Είναι από την αρχή γνωστό πως στη στήλη τούτη ξαναφέρνουμε στη μνήμη, με αφορμές από το «Διαβάζοντας αλλιώς», ένα βιβλίο παλαιότερο. Τη φορά τούτη διάλεξα, αυθόρμητα, όχι ένα μυθιστόρημα ή διήγημα με κοινή θεματική, αλλά έναν τόμο από τα ΑΠΑΝΤΑ της Μέλπως Αξιώτη που περιλαμβάνει τέσσερα βιβλία τα οποία πρωτοκυκλοφόρησαν ξεχωριστά την περίοδο 1945 – 1946. Ο τόμος ονομάζεται “Χρονικά” γιατί για Χρονικά πρόκειται.
Ποια είναι η Μέλπω Αξιώτη; Μια γυναίκα που καταγόταν από γνωστή Μυκονιάτικη οικογένεια, με αυστηρή μόρφωση αλλά με ελεύθερο πνεύμα. Γεννήθηκε στις 15 Ιουλίου 1905 στην Αθήνα, ανατράφηκε μέσα σε αυστηρό περιβάλλον, σε πλούσια οικογένεια, φοίτησε εσωτερική στη Σχολή Ουρσουλινών Τήνου-καθοριστική για τη σχέση που διαμορφώνει με τη γαλλική γλώσσα και κουλτούρα- ενώ, το 1925 παντρεύτηκε τον θεολόγο και πρώην δάσκαλό της Βασίλη Μάρκαρη με τον οποίο χώρισαν φιλικά μετά από τέσσερα χρόνια.
Στα γράμματα εμφανίστηκε με δύο διηγήματα που δημοσίευσε στα Μυκονιάτικα Χρονικά, γνωστή γίνεται όταν στις 18 Μαρτίου 1939 πήρε το πρώτο βραβείο του Γυναικείου Συλλόγου Γραμμάτων και Τεχνών για το πρώτο της μυθιστόρημα Δύσκολες Νύχτες, που εξέδωσε το 1938. Βιβλίο πρωτοποριακό που έγινε αμέσως αντικείμενο εγκωμιαστικών κριτικών, αλλά και γενικού καγχασμού και πολεμικής.

Ολότελα ξεχωριστή, προσωπική, «ριζοσπαστική» θεματολογικά και μορφολογικά η γραφή της. Στο λεξιλόγιό της χρησιμοποιεί μια αυθεντική λαϊκή γλώσσα, τους ιδιωματισμούς της Μυκόνου, αλλά και λέξεις ναυτικών. Η ίδια μιλώντας για τη γραφή της δηλώνει ότι επηρεάστηκε από τον παππού της, Παναγιώτη Αξιώτη, ο οποίος ήταν “λογογράφος” και τη “μπόλιασε” με αγάπη για τον λαό και τη γλώσσα του. Όπως επίσης, λέει η ίδια, απομακρύνθηκε από την τάξη της- καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια- και πέρασε στην απέναντι όχθη, αυτή της Αριστεράς και του Κομμουνιστικού Κόμματος στο οποίο εντάχθηκε από το 1936.
Στη διάρκεια της Κατοχής εντάσσεται στο ΕΑΜ, στην Εθνική Αλληλεγγύη και γράφει για ΕΑΜικά έντυπα. Ήταν στη Συντακτική Επιτροπή της εφημερίδας «Σοβιετικά Νέα», με επικεφαλής από την Επιτροπή Πόλης της ΚΟ Αθήνας την Ηλέκτρα Αποστόλου. «Μέσα στην τοτινή παρανομία όλοι δουλεύανε στα κρυφά. Ο καθένας δεν ήξερε παρά μόνο τι έκανε ο ίδιος και μερικοί που του ‘τυχε να τους συναντήσει στην πορεία του. Οι λογοτέχνες είχανε δυο βασικούς τομείς όπου κινιούνταν: τον παράνομο Τύπο και την οργάνωση του ΕΑΜ Λογοτεχνών». Η Ηλέκτρα Αποστόλου παίζει για την Αξιώτη καθοριστικό ρόλο γι’ αυτό και περιγράφει με έντονο τρόπο τα μαρτύριά της καθώς και τη στάση της απέναντι στους βασανιστές της.

Ηλέκτρα Αποστόλου, η ηρωίδα της Κατοχής που δεν υπέκυψε στα βασανιστήρια

Είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία που μας δίνει για τον διάλογο της Αποστόλου με τους “Έλληνες” βασανιστές της μέσα στο ξενοδοχείο “Κρυστάλ”, εκεί που όποιος έμπαινε έβγαινε νεκρός.
«η Ηλέκτρα πιάστηκε στις 25 Ιούλη 1944, μέρα Τρίτη, στις 7.30 το πρωί στη διασταύρωση Ιθάκης – Γ Σεπτεμβρίου απ’ την ομάδα Παρθενίου της Ειδικής Ασφάλειας. Μονάχη κι άοπλη πάλεψε λεβέντικα με τους δήμιους.
Κάλεσαν γερμανικό αυτοκίνητο, τους μίλησε εκείνη γερμανικά και την άφησαν. Κάλεσαν ελληνικό αυτοκίνητο και την μεταφέρανε στην οδό Ελπίδος. Στο άντρο των μαρτυρίων το ξενοδοχείο «Κρυστάλ» ο Παρθενίου, ο και ο αντισυνταγματάρχης χωροφυλακής Πάτερης πέσαν πάνω της με λύσσα:
– Από που είσαι;
– Απ’ την Αθήνα.
– Που κάθεσαι;
– Στην Αθήνα.
– Πώς σε λένε;
– Ελληνίδα.
– Τι έκανες;
– Υπηρετούσα το λαό.
Αυτές ήταν οι απαντήσεις που έδινε κατά την ανάκριση.
Τη χτυπούσαν και τη βασάνιζαν μα δεν έπαιρναν άλλη λέξη. Θυμόταν η Ηλέκτρα εκείνο που μας είχε πει κάποτε: «Εγώ όταν πιάνομαι δε νιώθω καμιά ανησυχία για την απολογία μου. Γιατί μόλις περάσω εκείνο το κατώφλι, βάζω στο νου μου πώς δεν έχω πια μνήμη, δεν έχω αυτιά δεν έχω γλώσσα. Δεν έχω ούτε μιας μέρας παρελθόν».
Εκείνη τη βραδιά η Ασφάλεια πρόσφερε κρασί στα όργανά της. Πανηγύριζαν την τόσο σημαντική σύλληψη. Ήξεραν ότι σφάζοντας την Ηλέκτρα, γκρέμιζαν έναν από τους στύλους της Εθνικής Αντίστασης. Ένα μερόνυχτο κράτησε το μαρτύριο. Μες στο μερόνυχτο την αποτέλειωσαν.»
Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδος είναι κάθε μια γνωστή και άγνωστη γυναίκα που έδωσε το δικό της παρόν σ’ έναν αγώνα σκληρό και άνισο. Η Αξιώτη αγωνίζεται να δείξει το μεγαλείο αυτού του αγώνα μαζί με τις θυσίες που προσφέρθηκαν για τη λευτεριά και την αξιοπρέπεια. Τα χρόνια αυτά δίνουν ώθηση και στην καλλιτεχνική παραγωγή, για να αποτυπώσει αυτές τις ιστορικές στιγμές. Μάχες, μπλόκα, εκτελέσεις, μεγάλες διαδηλώσεις αποτυπώνονται σε πλήθος λογοτεχνικών, εικαστικών, θεατρικών έργων.

Η Μέλπω συμμετέχει και αυτή στην προσπάθεια να «καταγραφεί» η σύγχρονη ιστορία του τόπου μας και να υμνήσει τον αγώνα του λαού. Ο τόμος «Χρονικά» περιλαμβάνει τα κείμενα αυτής της περιόδου και συγκεκριμένα: «Απάντηση σε 5 ερωτήματα», «Πρωτομαγιές 1886 – 1945», «Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας», «Αθήνα 1941 – 1945». Χαρακτηριστικά, το βιβλίο «Απάντηση σε 5 ερωτήματα» βγήκε τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης και εξαντλήθηκαν τα 11.000 αντίτυπα μέσα σε 30 μέρες. Χαρακτηριστικά γράφει: «Μες στη φωτιά του αγώνα, ο κόσμος είχε μάθει να διαβάζει. Μέσα σ’ εκείνα τα γραφτά έβρισκε τη δικιά του γλώσσα που την καταλάβαινε, κι έβρισκε και τα ζητήματα που ποθούσε να βρει. Κι ο λογοτέχνης από τη μεριά του μες στην παρανομία είχε διδαχτεί τώρα κάποιους κανόνες της τέχνης του, τους είχε μάθει και χωρίς να ξέρει πως ήτανε κανόνες της τέχνης». Τα κείμενα αυτής της περιόδου είναι κείμενα επικαιρικά, που ξεπερνούν όμως την εποχή που γράφτηκαν. Οι ήρωές της είναι οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι, που μάχονται για τη ζωή και το μέλλον… Αυτή ήταν η Μέλπω Αξιώτη, που γι’ αυτήν «η τέχνη πριν γίνει τέχνη ήταν κι αυτή ζωή».
Τα υπόλοιπα βιβλία είναι η Απάντηση σε πέντε ερωτήματα, Πρωτομαγιές 1886-1945, Αθήνα 1941- 1945. Μέσα σ’ αυτά, κυρίως στο πρώτο και το τελευταίο, η Αξιώτη, πιστή στις ιδέες της, προσπαθεί να μεταφέρει, σε μια εποχή κρίσιμη για τις εξελίξεις, την πίστη της στην αξία του αγώνα που δόθηκε και συνεχίζει, τις ηρωικές μορφές των απλών ανθρώπων που βρέθηκαν με μια αραβίδα στο χέρι να αντιμετωπίζουν τα γερμανικά τανκς και στη συνέχεια τα τανκς των Εγγλέζων.
Ο τρόπος γραφής της είναι ιδιόμορφος. Σα να παλεύει ο λογοτέχνης με τον στρατευμένο “τρικατζή”- την έκφραση αυτή χρησιμοποίησε η ίδια η Αξιώτη λέγοντας χιουμοριστικά σχεδόν πως το Κόμμα την μετέτρεψε σε “τρικατζή”. Αυτό ωστόσο δεν την ενοχλούσε καθώς με επίγνωση είναι στρατευμένη σ’ έναν αγώνα μεγάλο! Η γλώσσα της τάσσεται στην υπηρεσία του λαού. Δεν γράφει λογοτεχνικά στα τέσσερα αυτά βιβλία.

Καταθέτει μαρτυρίες και γεγονότα, στόχος να στηριχθεί η ιστορική μνήμη και να μην καμφθεί το ηθικό των αγωνιστών. Γιατί το έργο τής Αξιώτη αυτά τα χρόνια, όπως και την προηγούμενη κατοχική και την αμέσως μετακατοχική περίοδο, γραφόταν εν θερμώ, ήταν «θερμό» όσο καυτή ήταν και η κάννη των μαχητών των Ελασιτών στα Δεκεμβριανά ή των μαχητών τού Δημοκρατικού Στρατού. Η Μέλπω Αξιώτη, η βραβευμένη με το κρατικό βραβείο για τις Δύσκολες νύχτες (1938), αυτή η προπολεμικά «σουρεαλίστρια» λογοτέχνις (Θέλετε να χορέψομε Μαρία;, 1940), μέσα στο καμίνι τής Αντί­στασης έθεσε τη γραφίδα της στην υπηρεσία τού αγώνα, συνάντη­σε τον στρατευμένο λαό και τη στρατευμένη τέχνη. Απ’ αυτή τη σκοπιά γράφει αμέσως μετά τα Δεκεμ­βριανά την Απάντηση σε 5 ερωτήματα, που γίνεται ανάρπαστη μέσα σε λίγες μέρες, τις Πρωτομαγιές 1886-1945, Οι Ελληνίδες φρουροί τής Ελλάδας, Αθήνα 1941-45, διηγήματα στα Ελεύθερα Γράμματα και το μυθιστόρημα Εικοστός Αιώνας, όλα δημοσιευ­μένα τη διετία 1945-46. Από την ίδια σκοπιά συνε­χίζει τη συγγραφική και τη διαφωτιστική της δρα­στηριότητα στο Παρίσι από τον Μάη τού 1947 μέ­χρι τον Σεπτέμβριο τού 1950, ένα χρόνο μετά τη λήξη τού Εμφυλίου, όταν απελάθηκε από τη Γαλλία. Πρώτος σταθμός Δρέσδη-Βερολίνο κι ύστερα η περι­πλάνηση στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Επαναπατρίσθηκε το 1964.
Στα βιβλία αυτά θα δούμε πολλές επαναλήψεις, γεγονός που ερμηνεύεται απ’ το ότι εκδόθηκαν ξεχωριστά αλλά με τον ίδιο στόχο, όπως γράφουμε και παραπάνω.
Μπορεί από την εποχή εκείνη μέχρι σήμερα να άλλαξαν πολλά πράγματα καθώς η κριτική απέναντι στον ΕΛΑΣ, το ΕΑΜ και το ίδιο το ΚΚΕ της περιόδου έδωσε πολλές ερμηνείες αλλά και απαντήσεις. Τα «Χρονικά» της Αξιώτη δεν παύουν να είναι μια μαρτυρία αυτών που έγιναν με ένα σκοπό, την αποτίναξη του ζυγού από ξένους και ντόπιους κατακτητές και την ελπίδα πως δεν θα επιτραπεί ποτέ πια στον φασισμό να νικήσει και να σπείρει τον όλεθρο.

Μην ξεχνάμε πως οι ήρωες των βιβλίων που γράφτηκαν μετά τον Εμφύλιο πόλεμο δεν απέχουν και πολύ από τις περιγραφές της Αξιώτη. Επιπλέον, είναι η πρώτη φορά που γίνεται τόσο εστιασμένη αναφορά στη Γυναίκα, στον ρόλο της στον Αγώνα, την αφύπνιση αλλά και τη διεκδίκηση δικαιωμάτων, όπως λ.χ. τη συμμετοχή στις Εκλογές της Ελεύθερης Ελλάδας καθώς και τη γυναικεία παρουσία στην ΠΕΕΑ. Χρωστάμε στην Αξιώτη τη “διεθνοποίηση” του Ελληνικού ζητήματος με τη συμμετοχή της σε συνέδρια στο εξωτερικό, όπου βρέθηκε εξόριστη, και με την αρθρογραφία της. Η επαφή της με τους κομμουνιστές διανοούμενους που είχαν συγκεντρωθεί στο Παρίσι έδωσε τη δυνατότητα να στρέψουν το βλέμμα τους στον αγώνα των Ελλήνων.