ΞΑΝΑ…διαβάζοντας αλλιώς

Άγγελου Βλάχου
«Οι Τελευταίοι Γαληνότατοι»
Εκδόσεις Εστία
Α’ έκδοση 1961
ISBN 960-05-0350-8

“Oι τελευταίοι Γαληνότατοι” (1961) έχουν ως θέμα τους το βίο και τα έργα των τελευταίων Κομνηνών, του Ιωάννη, του Μανουήλ και του Ανδρόνικου, όπως τα εξιστόρησε, υποτίθεται, ένας άγνωστος χρονογράφος από την Καππαδοκία, που έζησε μαζί τους στο Ιερό Παλάτιο και στα αντίσκηνα της εκστρατείας. H εξιστόρηση τελειώνει με την άγρια εκτέλεση του Ανδρόνικου στον Ιππόδρομο στις 14 Σεπτεμβρίου, εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, όπως σκόπιμα επέλεξε ο νέος αυτοκράτωρ Ισαάκιος Άγγελος, προκειμένου να παρακολουθήσει το θέαμα όσο γινόταν περισσότερος κόσμος λόγω της αργίας. O A. Σ. Βλάχος μας διηγείται την πολιτεία των τριών τελευταίων αυτοκρατόρων της δυναστείας των Κομνηνών με μια εκπληκτική υποκριτική γραφής, μιμούμενος δηλαδή το ύφος και τον τρόπο των Βυζαντινών χρονογράφων. Oι τελευταίοι Κομνηνοί είναι και οι τελευταίοι αληθινοί αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Μετά από αυτούς τα βασιλικά στέμματα θα είναι “από υαλί χρωματιστό”. Όλα θα αρχίσουν λίγο-λίγο να σβήνουν, τίποτε σχεδόν δεν θα είναι όπως πριν. “Σιγά-σιγά έφευγε το φως της μέρας, έφευγαν, μια μια, οι ανταύγειές του, κι έμεινε, σαν ύστατος χαιρετισμός, μια σπίθα που τρεμούλιαζε πολύ ψηλά· ο σταυρός στον τρούλλο της Μεγάλης Εκκλησίας”.(οπισθόφυλλο βιβλίου)

Άλωση Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους 1204

Η δυναστεία των Κομνηνών, κυβέρνησε το Βυζάντιο από το 1081-1185. Μετά το τέλος της, λίγα χρόνια αργότερα, ακολούθησε η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, το 1204. Παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά μιας δυναστείας που όχι μόνο γνωρίζει την εξουσία αλλά και τη δόξα και την ισχύ και τα πλούτη. Πολλές φορές όλα αυτά εξασφαλίστηκαν με συνωμοσίες και φόνους. Η δυναστεία τους περιλαμβάνει ικανότατες προσωπικότητες, πολιτικές και στρατιωτικές, αλλά κι ανθρώπους αδίστακτους που ποθούν να βρεθούν στην εξουσία με κάθε τρόπο, γυναικείες μορφές δυναμικές αλλά και φιλόδοξες, ανθρώπους των γραμμάτων κι ανθρωπιστές. Ταράζεται από έρωτες, νόμιμους ή παράνομους, έρωτες που θυσιάζονται χάριν της πολιτικής, και πάθη· οι αυτοκράτορες της γίνονται έρμαια αστρολόγων ή αυλοκολάκων παρακοιμωμένων δίπλα στην βασιλική εξουσία.
Οι Κομνηνοί βασιλεύουν τον καιρό που διάφοροι εχθροί της βυζαντινής αυτοκρατορίας τής επιτίθενται από παντού, απ΄ την Ανατολή, από τη Δύση, απ’ τον Βορρά απειλώντας τα μακροχρόνια σύνορα της, στην Αδριατική θάλασσα, στον Ευφράτη ποταμό, στο Δούναβη με στόχο την κατάλυση της ύπαρξής της. Κατορθώνουν να ανακόψουν για εκατό χρόνια περίπου τη προδιαγεγραμμένη πορεία της αυτοκρατορίας προς την πτώση και να ταυτιστούν με την τελευταία αναλαμπή του Βυζαντίου.
Γίνονται η αφορμή για να γράψει ο Άγγελος Βλάχος (1915-2003) το έργο του «Οι Τελευταίοι Γαληνότατοι». Σε κάθε περίπτωση αυτοί ήταν οι τελευταίοι πραγματικοί Αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Τα λάθη τους βέβαια μοιραία, καθώς ανοίγουν τον δρόμο για την Άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους, το 1204, με τη δυναστεία των Αγγέλων στον θρόνο.
Ντυμένος με το προσωπείο ενός αγνώστου χρονικογράφου, του οποίου το όνομα και η καταγωγή γίνονται γνωστά από τον ίδιο: “Δημήτριος” “Καππαδόκης”, παρουσιάζει ένα κείμενο που ανακάλυψε, “αυθαίρετα” διαίρεσε σε κεφάλαια και τού έδωσε τίτλο “για την παρουσίασή του”. Στον πρόλογο του έργου γράφει επίσης πως ο αφηγητής έφτασε, σύμφωνα πάντα με τις μαρτυρίες του, ως τον βαθμό του “Λογοθέτου τωνΣεγκρέτων” (είδος Γενικού Αρχειοφύλακα της Αυτοκρατορίας), ήταν παραδόξως άνθρωπος που αγαπούσε το κυνήγι, άρα ριψοκίνδυνος, συγκυνηγός ευπρόσδεκτος στο βασιλικό κυνήγι, με παρατηρητικό πνεύμα και μετριοπαθής ως προς τους επαίνους και τις κολακείες-γεγονός μάλλον ασυνήθιστο σε μια εποχή που η κολακεία ήταν μέσο ασφάλειας- γι’ αυτό και φαίνεται ειλικρινής ως προς τους επαίνους (πρόλογος βιβλίου). “Πλαστοπροσωπία” από τον συγγραφέα μας, με στοιχεία αληθοφάνειας στις διευκρινίσεις του προλόγου, προκειμένου όσα διαβαστούν να έχουν την εγκυρότητα της “άμεσης μαρτυρίας”.
Ο Άγγελος Βλάχος υπηρέτησε όλα του τα χρόνια ως διπλωμάτης και πήρε μέρος σε καθοριστικές διαπραγματεύσεις ζητημάτων όπως το Κυπριακό. Οι εμπειρίες του και οι βαθύτερες σκέψεις του για τα πολιτικά ζητήματα μοιάζουν ν’ απηχούν σ’ αυτό το έργο. Διαλέγει το προσωπείο του σχεδόν με βάση τα δικά του χαρακτηριστικά. Ένας υπάλληλος του Παλατιού που γίνεται “Λογοθέτης των Σεγκρέτων” δηλαδή Γενικός Αρχειοφύλακας του Κράτους. Αυτός, ο Δημήτριος εκ Καππαδοκίας, καταγράφει τα γεγονότα από τα χρόνια της βασιλείας του Ιωάννη Β’ Κομνηνού, που δίκαια ονομάστηκε “Καλογιάννης”, ως τον θάνατο του Ανδρόνικου Α’ Κομνηνού.

Ο θάνατος του Ιωάννη Β΄ και η στέψη του Μανουήλ, Χειρόγραφο BNF, Paris XIIs

Αντιλαμβανόμαστε ότι είναι άτομο έμπιστο, που ζει δίπλα στους Βασιλείς κι έτσι μπορεί να εξιστορεί με λεπτομέρειες τα βιώματά του. Πιστός στον Οίκο των Κομνηνών αναγκάζεται να φύγει κρυφά από την Βασιλεύουσα όταν δολοφονείται άγρια, στον Ιππόδρομο την ημέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, 14 Σεπτεμβρίου 1185, ο τελευταίος Κομνηνός.
Διακρίνουμε τα γνωρίσματα ενός “Χρονικού” από την αρχή του και παράλληλα την προσπάθεια καταγραφής ιστορίας λόγω της πιστής απόδοσης των λεπτομερειών. Δεν λείπουν οι υποκειμενικές κρίσεις και τα σχόλια του υποτιθέμενου χρονικογράφου, φαίνεται όμως πως ο Άγγελος Βλάχος μελέτησε με εμβρίθεια την εποχή που καταγράφει. Επιπλέον, οι εμπειρίες του σχετικά με τα “τερτίπια” της πολιτικής και της διπλωματίας, με τα σφάλματα – αποτελέσματα της βαθύτερης επιθυμίας κάθε φορά να ικανοποιηθεί μαζί με το συμφέρον και ο προσωπικός εγωισμός, υποβόσκουν στην οπτική γωνία με την οποία το προσωπείο του παρουσιάζει τα συνταρακτικά γεγονότα που ζει.
Πρόκειται για μια εποχή ακμής και παρακμής της Αυτοκρατορίας αφού, μετά τους δύο πρώτους Κομνηνούς ακολουθεί η σταδιακή συρρίκνωσή της με τον Μανουήλ Α’ και τον Ανδρόνικο Α’, η άνοδος της δυναστείας των Αγγέλων στον θρόνο και η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία για χρόνια υπήρξε ένα μεγάλο “αγκάθι” τόσο για τους εχθρούς από τη Δύση όσο και για τους ερχόμενους εξ Ανατολών. Η πορεία των Κομνηνών αυτοκρατόρων δείχνει πως μεγαλύτερος εχθρός από τους εξωτερικούς και πραγματικός είναι η εσωτερική φθορά. Μετά τον Ιωάννη Β’ Κομνηνό και τον πατέρα του, Αλέξιο Α’, που κυβέρνησαν με σύνεση κατά το δυνατόν, ο Μανουήλ Α’, αν και χαρισματικός, είχε ελαττώματα- όπως η ματαιοδοξία του να συγκριθεί με τον Ιουστινιανό, “οικουμενικώς προσκυνηθείς”, που τον οδήγησε σε αποφάσεις οι οποίες στη συνέχεια έδειξαν πόσο τραγικές υπήρξαν αφού έδωσαν ισχύ στους Δυτικούς κατά κύριο λόγο- τα οποία, σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες συνθήκες και με αυτές που δημιουργεί, ανοίγουν το δρόμο στις πανωλεθρίες. Τυχάρπαστοι καιροσκόποι, μίμηση του δυτικού τρόπου ζωής στην Αυλή, κυρίως μετά τον δεύτερο γάμο του με την Μαρία, κόρη του Γάλλου πρίγκηπα της Αντιοχείας Ραϊμούνδου του Πουατιέ, και αύξηση της επιρροής των δυτικών στο θρόνο, αλόγιστη σπατάλη χρημάτων είτε για πρεσβείες και δώρα είτε για τον εντυπωσιασμό Φράγκων και Τούρκων ηγεμόνων, καταπίεση του λαού από την ασύδοτη φορολογία των Επάρχων, προνοιάριοι, θεολογικές έριδες δημιουργούν μόνο αδιέξοδα που κορυφώνονται με την καταστροφή στο Μυριοκέφαλο (1176), η οποία ισοδυναμεί με την καταστροφή στη μάχη του Ματζικέρτ (1071).
Μετά τον θάνατο του Μανουήλ Α’ τα παιχνίδια πολιτικής οδηγούν τον ξάδερφό του, Ανδρόνικο Α’, στην εξουσία. Έχουν προηγηθεί και πάλι φόνοι και συνωμοσίες, όπως ο θάνατος του Αλεξίου Β’ Κομνηνού, γιου του Μανουήλ Α’, δεκατεσσάρων ετών, από τον συναυτοκράτορα θείο του. Μάλιστα ο Ανδρόνικος για να εξασφαλίσει τη νομιμότητά του στον θρόνο, νυμφεύεται τη νεαρή χήρα του Αλεξίου Β’, Άννα, η οποία ήταν δεκατριών ετών κι αυτός εξήντα πέντε…
Παρά τις καλές προθέσεις και τις προσπάθειες που κάνει ο Ανδρόνικος για να ελαφρύνει φορολογικά τον λαό (κατάργηση του “καπνικού” φόρου), να αφαιρέσει τις Πρόνοιες από τους δυτικούς αλλά κι από τους “Δυνατούς”- τις μεγάλες στρατιωτικές οικογένειες γαιοκτημόνων- δεν καταφέρνει να αποφύγει τη σύγκρουση και την αμφισβήτηση. Το γεγονός ότι περιτριγυρίζεται από ανθρώπους ανάξιους και κακούς, η καχυποψία του για εξύφανση συνωμοσιών, που τον οδηγεί στα άκρα, η άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς και κυρίως η μετατροπή του σε επαχθέστατο τύραννο οδηγούν στην ανατροπή του, στην άνοδο του Ισαάκιου Άγγελου στο θρόνο (Κων/νος Παπαρρηγόπουλος “η ολεθρία των Αγγέλων γενεά”) και τελικά στη δολοφονία του.
Το προσωπείο του συγγραφέα – θυμίζει εδώ τις ποιητικές επιλογές του Κ. Καβάφη ο Άγγελος Βλάχος – παρεμβάλει τα προσωπικά “αν” του καθώς γράφει, ωστόσο η ιστορία κρίνεται από τα γεγονότα, όπως πολύ καλά γνώριζε ο ίδιος ο συγγραφέας. Γεγονός ήταν πως 19 χρόνια αργότερα κατασπαραγμένη η Αυτοκρατορία θα έπεφτε στα χέρια των “Λατίνων”. Η Άλωση του 1204 από τους Σταυροφόρους δεν θα επιτρέψει να επανακάμψει η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και να αντιμετωπίσει τον εχθρό που ερχόταν από την Ανατολή. Το 1453 ήταν αναπόδραστη κατάληξη.

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453