Ἀκατασκεύαστη  ἔλαμπε στὸ σκότος
ἡ Νύχτα, πρὶν ἀπὸ τῶν Κήπων τὴν ἐκποίηση.

                          ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ

Ἀπὸ ποῦ νὰ τὸ πιάσεις τὸ ἑλληνικόν, ὥστε νὰ μὴ μαράνει τὸ ἀειθαλές του ἡ ἀδέξια λαβή σου; Καλύτερα νὰ τὸ μυριστεῖς ἤ, μᾶλλον, ἀνάερα νὰ τὸ περιδιαβεῖς Νύχτα καὶ Αὔγουστο, ἀκροπατώντας στὰ μυροβόλα διάκενα τῆς ἀκροστιχίδας τῶν Κήπων, ἐνῶ συλλαβίζεις ἀπ΄τὴν ἀρχὴ τὴν ἄνοιξή του, μανιώδης ὠτακουστὴς καὶ καρποσυλλέκτης τῶν φθόγγων του. Ἀνάγκη πᾶσα νὰ σοῦ συγκατατεθεῖ κι ὁ Καιρός (1), καὶ τοῦτος, χίλια ταξίματα νὰ τοῦ κάνεις, δὲν ἐξαγοράζεται. Ἀφήνεις, λοιπόν, τὸ τρισάρμενό του νὰ πλεύσει τρεῖς φορὲς πάνω ἀπ΄τὶς καταιγίδες  καὶ τὸ δάκρυ, ποὺ πολλάκις, δόξα τῷ Θεῷ, σοῦ χαρίστηκε, νὰ σύρει μονάχο του τὸ μάνταλο γιὰ νὰ εἰσέλθεις δωρεάν καὶ στὴ Νύχτα καὶ στοὺς Κήπους… Ἀπὸ αὐτὸ τὸ «δωρεάν» κρέμεται ὅλη ἡ ὑπόθεση, καὶ, ἄν εἶσαι ποιητής, ξέρεις καὶ νὰ τὸ λαμβάνεις καὶ νὰ τὸ δίδεις ἀφειδῶς, ποὺ θὰ πεῖ μὲ γενναιοδωρία περισσή.

Τέτοιος ποιητής, ποντοπόρος τοῦ ἑλληνικοῦ, ὁ Κυριάκος Χαραλαμπίδης μᾶς πελαγίζει δωρεάν, γιὰ ἄλλη μιὰ φορά, σὲ θάλασσες ἀνοιχτές, μὲ νιόβγαλτο σκαρὶ τὴν ἄρτι ἐκδοθεῖσα ποιητική του συλλογὴ Ἡ Νύχτα τῶν Κήπων ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις «Ἴκαρος»(2). Πιὸ οὐράνια κι ἀπ΄τὰ ὑπέρλαμπρα ἀστέρια μᾶς φαίνονται τώρα τ΄ ἄπειρα μάτια ποὺ ἐντός μας ἡ Νύχτα ἀνοίγει (3), γιὰ νὰ ἀνεβάσει κλίμακα στὸ βάθος τῆς ὕπαρξής μας τὸ ἀπύθμενο, νὰ ἀναφανεῖ ὁ ἔσω Κῆπος ὁ ἀκήρατος… (4)

Εὐαίσθητον ὡς μίσχος τρυφερός, ἀλλὰ καὶ σκληρὸ σὰν ὄστρακο στρειδιοῦ,  ὥστε νῦν νὰ θάλλει καὶ ἀεί, τὸ ἑλληνικὸν τοῦ Κυριάκου Χαραλαμπίδη ἔχει τοὺς τρόπους καὶ τὶς ἰδιοτροπίες του. Τοῦτες οἱ τελευταῖες δὲν χωρατεύουν. Ἀντιπαθοῦν τὶς τρέχουσες αἰσθητικές, τοὺς μονόδρομους διδακτισμούς, τὶς δυστοπικὲς ἰδεολογικὲς κατασκευές, τὶς μακροϊστορικὲς – ἰδεαλιστικὲς ἀνατάσεις καὶ τὴν  συνακόλουθη προβληματικὴ ρητορική τους, καὶ, πηγαίνοντας πιὸ πέρα, ἐπιμένουν, σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα τῆς ποιητικῆς, νὰ ἐνορχηστρώνουν τὰ φαινομενικὰ ἀντίθετα: τὴν παράδοση μὲ τὸν μοντερνισμό, τὸν Μῦθο μὲ τὴν Ἱστορία, τὸν ἱστορικὸ καμβὰ μὲ τὴν ὑπαρξιακὴ ὑπέρβασή του, τὴ μνήμη μὲ τὴ φαντασία, τὸ τοπικὸ μὲ τὸ ὑπερτοπικό, τὸ χρονικὸ μὲ τὸ ὑπερχρονικό, τὸ φυσικὸ μὲ τὸ μεταφυσικό, τὸ παρελθὸν μὲ τὸ μέλλον, τὸ ἐθνικὸ μὲ τὸ ὑπερεθνικό, τὸ ἑλληνικὸ μὲ τὸ οἰκουμενικό, μὲ τέτοια μαεστρία, ὥστε, μιλώντας ἰδιαίτερα γιὰ τὸ τελευταῖο ζεῦγος τῶν «ἀντιθέτων», μακριὰ ἀπὸ κάθε  ἑλληνοκεντρισμὸ  τοῦ συρμοῦ, νὰ μορφώνεται κάθε φορὰ στὰ χέρια τοῦ Χαραλαμπίδη τὸ ἑλληνικὸν μὲ τόση αὐθεντικότητα ὅση ἀκριβῶς ἡ οἰκουμενικότητά του.

Άλλά, πέρα ἀπὸ τοὺς γνώριμους τρόπους τοῦ ἑλληνικοῦ, ποὺ ἀρθρώνει πολύσπερμη  ἐν ἐξελίξει πολιτισμικὴ πρόταση στὸ διάβα τῆς Ἱστορίας, μὲ κύρια χαρακτηριστικά του τὴν ποικιλομορφία, τὸ μεῖγμα, τὴν ἀφομοιωτικὴ δύναμη, τὸν γόνιμο διάλογο τῶν ἀντιθέτων , τὴν ἐκλεπτυσμένη ὀξύμωρη ὑπέρβασή τους μέσα ἀπὸ τὸν ἀδιάκοπα πυριφλεγῆ πόθο ἀναζήτησης νοήματος, στὴν ποίηση τοῦ Χαραλαμπίδη τοῦτο ἐμβαπτίζεται  διαρκῶς ὑπαρξιακὰ στὸν ροῦ τῆς Ἱστορίας, ἔτσι πού, διανοιγόμενο ἐρωτικὰ στὴν Ἀλήθεια τῆς Ὕπαρξης, νὰ προσλαμβάνει ὄχι μόνον οἰκουμενικό, ἀλλὰ καὶ μεθιστορικὸ χαρακτήρα(5), ὑπὸ τὴν ἔννοια τῆς ποιητικῆς πρότασης νὰ δοῦμε τὴν Ἱστορία μέσα ἀπὸ μιὰ ἐσχατολογικὴ ὀντολογικὴ προοπτική, ὅπου ὁ σκοπὸς καὶ τὸ νόημά της νὰ εἶναι τὸ προϊὸν μιᾶς ἐρωτικῆς-μεθεκτικῆς διαδικασίας, ποὺ παράγει τὸ νόημα ὄχι ἀνθρωποκεντρικὰ περίκλειστο καὶ κατ΄ ἐπέκταση πολυεπίπεδα καὶ καθολικὰ ναρκισσιστικό, ἀλλὰ ἀνοιχτὸ καὶ ἐρωτικὰ διαμειβόμενο στὴν ἀτέλεστη τελειότητα ἑνός Θεανθρώπινου διαλόγου(6).

Ἐξάλλου, ἡ ἐσχατολογικὴ προοπτικὴ προϋποθέτει τὴν Ἱστορία ὡς τὴν ὑπαρξιακὴ θεμελίωση τοῦ Εἶναι, γεγονὸς ποὺ δὲν ἀφήνει περιθώρια οὔτε γιὰ ἰδεαλιστικὲς ὑπερβάσεις τοῦ πραγματικοῦ κόσμου οὔτε γιὰ ὑποτίμηση τῆς φύσης καὶ τῶν ἐγκοσμίων. Ὁ «ἱερὸς ὑλισμός» τοῦ Κυριάκου Χαραλαμπίδη συνέχει ὅλον τὸν ποιητικὸ ἱστὸ τῆς Νύχτας τῶν Κήπων σὲ μιὰ πορεία ἐξανθρωπίζουσα μέσα ἀπὸ τὸ ἔνσαρκο παράδειγμα τοῦ Σταυρωμένου καὶ Ἀναστημένου Ἔρωτα καὶ, ἔτσι, τὸ ἑλληνικὸν ἀρτιώνει τὴν πρότασή του ἐκκινώντας ἀπὸ τὴν ἀχλὺ τοῦ μύθου, ὅπου ἡ Ἀφροδίτη, σύμβολο μαζὶ καὶ ἀλληγορία, ἀενάως καὶ εὐρύθμως ἐπανέρχεται (7), γιὰ νὰ τεντωθεῖ μέχρι τὶς ἀπώτατες ἀπολήξεις τῶν νεύρων τῆς ἐρωτικῶς ἐν Χριστῷ ἀνθρωποποίησής του (8), νῦν καὶ ἀεὶ θάλλον. Καὶ τούτη ἡ ποιητικὴ πρόταση, ποὺ ἀποδίδει ὀντολογικὴ τιμὴ καὶ ἀξιοπρέπεια στὸν ὑλικό-ἱστορικὸ κόσμο (9) καὶ τὸν ἐναγκαλίζεται μέσα στὴν πτώση του (10), στοιχειοθετεῖ κάτι  πολὺ περισσότερο ἀπὸ ἕναν ποιητικὸ ὁραματισμό. Ἐνσαρκώνει ποιητικὰ μιὰν ἀνυπέρβλητη Ἀλήθεια, ἄν ἡ Ποίηση θέλει καὶ μπορεῖ νὰ εἶναι μιὰ διανοιγόμενη στὸ μέλλον ὑπαρξιακὴ πρόταση ἐλευθερίας ἐνάντια στὴν ἀναγκαιότητα καὶ τὴ φθορά,  ἀπὸ τὴν ὁποία δὲν μπορεῖ νὰ μᾶς γλιτώσει καμιὰ ἐκστατικὴ ὀντολογία ἀπόδρασης ἀπὸ τὴν Ἱστορία. Μέσα ἀπὸ μιὰ τέτοια  ὀπτικὴ τὸ ποίημα γίνεται τὸ σαρκωμένο σῶμα αὐτῆς τῆς δωρεὰν ἐξατομικευμένης ἐνδοϊστορικῆς ἀνάκτησης τῆς χαμένης ἀτομικῆς καὶ συλλογικῆς ὑπαρξιακῆς πληρότητας(11),  ποὺ κολαφίζει τὸν Θάνατο.

Καὶ ὅπως τὸ ποίημα εἶναι παντοῦ(12), ἔτσι καὶ ἡ Κύπρος εἶναι παντοῦ(13)… γιατὶ ἡ Κύπρος  τοῦ Χαραλαμπίδη εἶναι τὸ  Ποίημα, τὸ συμφωνικὸ ποίημα ποὺ χρόνια συνθέτει καὶ ἐνορχηστρώνει ἀπὸ συλλογὴ σὲ συλλογή. Ἡ Κύπρος του, μὲ  ὅλες τὶς ἰδιωματικές της συνεκφορές- ἀπὸ τοὺς μύθους της, τὴν  πολύπαθη ἱστορία της, τὰ πάθια, τοὺς καημούς  καὶ τὰ νωπά της τραύματα, τὴ γλώσσα , τὴν Κύπριδα ὀμορφιά της, τὸ ἦθος καὶ τὸ ὕφος της- γίνεται στὰ ποιητικὰ του χέρια ὁ πηλὸς τῆς ἔνσαρκης μεθιστορίας του, ὁ διακαὴς πόθος γιὰ τὴν «ἔνδον» πατρίδα τοῦ ἀτομικοῦ καὶ συλλογικοῦ ὑποκειμένου σὲ ὅλο τὸ φάσμα τοῦ ἑλληνικοῦ τόπου καὶ χρόνου , ἀλλὰ καὶ οἰκουμενικά, ὅπου γῆς, σὲ ὅλες τὶς ὑπαρξιακὰ ἱστορικὲς καὶ μεθιστορικὲς  διαστάσεις αὐτῆς τῆς  ἀενάως ἐγκαινιαζόμενης πατριδολατρικῆς σχέσης. Ἡ Κύπρος γίνεται τὸ ἄλλο Μεσολλόγγι, ὁ Κόσμος ὁ μικρὸς ὁ Μέγας, σύγκορμη τῆς Οἰκουμένης ἡ Πατρίδα, ἕνα μὲ τὴν ἄλλη, τὴ δεύτερη τοῦ ἐπάνω κόσμου (14). Καὶ  μὲ τοῦτον τὸν πόθο  εἶναι ποὺ μυστικὰ τὴ Νύχτα ἀνθίζουν οἱ Κῆποι καὶ μοσχοβολοῦν …( ¨Οσο θολώνει ό οὐρανὸς ἀπ΄τ΄ἄνομα τοῦ κόσμου,/τόσο κι ἐμεῖς τοῦ γιασεμιοῦ, τού ρόδου καὶ τοῦ δυόσμου/θ΄ἀποζητοῦμε τὴ λαλιά. Γιατὶ κι αὐτὰ ὁμιλοῦνε/γιὰ τῶν ἀνθρώπων τὰ δεινὰ σ΄ὅσους μποροῦν ν΄ἀκοῦνε./…Ἡ θλίψη ποὺ ἀστερώθηκε σὲ τοῦτο ἐδῶ τὸ μέρος/κάνει τὸν τόπο μας καρδιά, νὰ τὸν λαβώνει ὁ ἔρως/τῆς δικαιοσύνης,τὸ γλυκὸ τοῦ λυτρωμοῦ σημάδι,/ ὅθε ἀναβλύζει ἀνάλαφρο τὸ φῶς ἀπ΄τὸ σκοτάδι. Ἀπὸ τὸ ποίημα: «Φωνὴ ἀπὸ τὰ πέρα») (15)

Ὅσο γιὰ τοὺς τροπισμοὺς τῆς ποιητικῆς τοῦ Κυριάκου Χαραλαμπίδη καὶ τὴν ἀντίστοιχη ρητορική τους στὴ Νύχτα τῶν Κήπων, θὰ σταθῶ ἐν συντομίᾳ σὲ αὐτὸ ποὺ θεωρῶ τὸ μέγιστο ἐπίτευγμα τῆς γραφῆς του, παρὰ τὶς ἑρμηνευτικὲς δυσκολίες ποὺ συχνὰ ἐγείρει καὶ στὶς ὁποῖες ἄλλος μπορεῖ νὰ ἀποδώσει θετικὸ καὶ ἄλλος ἀρνητικὸ πρόσημο. Σὲ τούτη τὴ συλλογὴ ὁ μεγάλος Κύπριος ποιητὴς περατώνει, κατὰ τὴν προσωπική μου ἐκτίμηση, τὴν ἀφομοιωτικὴ πρόσληψη τοῦ Καβάφη, ἀκριβῶς τὴν ἴδια ὥρα ποὺ τὸν ὑπερβαίνει. Γοητευμένος φανερὰ ἀπὸ τὴ στάση τοῦ Ἀλεξανδρινοῦ ἀπέναντι στὴν Ἱστορία καὶ τοὺς τροπισμοὺς τῆς γραφῆς του ποὺ  ὑπηρετοῦν καὶ   ἀναδεικνύουν αὐτὴ τὴ στάση, ὁ Χαραλαμπίδης ἐπιλέγει, συχνά, καθ΄ὅλη τὴν ποιητική του διαδρομή, νὰ κάνει ποίηση καβαφικῷ τῷ τρόπῳ. Ἔτσι, μὲ τὴ ματιὰ τοῦ εἴρωνα ἀλληγοριστῆ, ἀποφεύγει, ὡς γνήσιος ποιητής, τὸν εὔκολο διδακτισμό, στὸν ὁποῖο θὰ τὸν ὁδηγοῦσε μιὰ κλασικὴ ἀλληγορικὴ ἀφήγηση, κι ἀφήνει σκόπιμα νὰ διεισδύουν ἀλληγορία καὶ σύμβολο τὸ ἕνα στὸ ἄλλο, ὥστε τὸ σύμβολο νὰ συσκοτίζεται ἀπὸ τὴν ἀμφισημία τῆς ἀλληγορίας, καθὼς ἡ τελευταία ἀσκεῖται μὲ τὴ ρητορικὴ τῆς εἰρωνείας, αὐτῆς τῆς λεπτῆς καβαφικῆς σοφιστικῆς, ποὺ πόρρω, βεβαίως, ἀπέχει ἀπὸ τὸν σαρκασμὸ καὶ τὴν παρωδία(16). Τὸ ποιητικὸ μήνυμα, ὑπαινικτικό, πρωτεϊκό, ἀμφίσημο, ἀπροσδιόριστο καὶ σὲ συνεχὴ νοηματικὴ ἐκκρεμότητα, ἐνεργοποιεῖ ἀπαιτητικὰ τὸν ἀναγνώστη, προτείνοντάς του, σὺν τοῖς ἄλλοις, μιὰν ἄλλη ἀνάγνωση τῶν ἐπιμέρους ἱστοριῶν καὶ συνακόλουθα τῆς Ἱστορίας ἐν γένει, ἀμφισβητώντας καὶ εἰρωνευόμενος, συχνά, τὸ κατεστημένο, κυρίαρχο, μακροϊστορικὸ ἱστορικὸ μοντέλο (17). Ἀντ΄ αὐτοῦ, μιὰ μικροϊστορική, ποιητική ἀνάγνωση τῆς Ἱστορίας μεθοδεύει μιὰ ὑπαρξιακὴ ἐμβάπτιση στὰ συμβάντα τοῦ Καιροῦ, ἡ ὁποία, μὲ τὴν ἀντιιδεαλιστική, πραγματολογική της πρόταση, φαίνεται νὰ δίνει ἀπαντήσεις νοήματος στὰ σύγχρονα  ἀτομικὰ καὶ συλλογικὰ ἀδιέξοδα (18). Ὡς ἐδῶ ὁ Καβάφης ἀποδεικνύεται κορυφαῖος δάσκαλος καὶ ὁ Χαραλαμπίδης ἄξιος μαθητής (γιατὶ πολλοὶ οἱ ἐπίδοξοι καβαφίζοντες, μὲ ἀποκαρδιωτικὸ τὸ ποιητικὸ ἀποτέλεσμα λόγῳ τοῦ ἄκριτου μιμητισμοῦ…).

Τὸ θαυμαστό, ὅμως, στὴν ποίηση τοῦ Κυριάκου Χαραλαμπίδη εἶναι ἡ ὑπέρβαση τοῦ Καβάφη, τὴν ὥρα ποὺ οἱ καβαφικὲς τεχνικές του ἀποθεώνονται. Ὁ Καβάφης, ὁ μεγάλος «σκεπτικιστὴς τῆς μελαγχολίας»(19), συνδιαλέγεται μὲ τὸν Χρόνο , καὶ μάλιστα σὲ ἀπόσταση χρονικῆς ἀσφαλείας, ποτὲ μὲ τὸν Τόπο, παρὰ μόνον ὡς ἀναγκαῖο ποιητικὸ σκηνικό, μὲ σκοπὸ νὰ ἀναμετρηθεῖ μαζί του (μὲ τὸν Χρόνο) καὶ νὰ τοῦ καταφέρει χτύπημα μὲ τὴ μικροϊστορική, ὑπαρξιακή του ποιητικὴ προσέγγιση, τὴν ὥρα ποὺ τίποτε δὲν φαίνεται νὰ τὸν λυτρώνει ἀπὸ τὸ ἀνέλπιδο χωνευτήρι του, παρὰ μονάχα αὐτὸ καθ΄ἑαυτὸ τὸ ποιητικὸ ὑπαρξιακὸ ἐγχείρημα. Γι΄αὐτὸ τὸν λόγο ἀπουσιάζει καὶ ἡ Φύση ἀπὸ τὴν ποίησή του καὶ ὁ συνακόλουθος λυρισμός (20). Ἀντίθετα, στὸν Χαραλαμπίδη, καὶ δὴ στὴ Νύχτα τῶν Κήπων, συνυπάρχουν καβαφικὴ εἰρωνεία καὶ λυρισμός(21), κατὰ τρόπο, θὰ ἔλεγα, ἀριστοτεχνικό, καθώς τὸ ἕνα συμπληρώνει καὶ ἐπαυξάνει τὸ ἄλλο. Πρόκειται γιὰ σπάνιο καὶ δύσκολο ἐγχείρημα, οὐσιαστικὰ ἐπικίνδυνη, καὶ ὡς πρὸς τὸ μήνυμα καὶ ὡς πρὸς τὸ αἰσθητικὸ ἀποτέλεσμα, ποιητικὴ ἀκροβασία. Οἱ καβαφικὲς τεχνικὲς ὑπερβαίνουν τὰ ὅριά τους καὶ ἐμπλουτίζονται, ἐνῶ ὁ λυρισμὸς κρατᾶ ἴσες ἀποστάσεις καὶ ἀπὸ τὴν ἄκριτη διάχυση συναισθήματος καὶ ἀπὸ τὴν ἐγκεφαλική, ἐπαγγελματικὴ δεξιοτεχνία. Ἐδῶ, τὸ ἑλληνικὸν, συνομιλώντας γόνιμα μὲ τὴν παράδοσή του, διανοίγεται σὲ μία ἐρωτική-μεθεκτικὴ προοπτική, ὅπου ὁ Ἔρως παρέχει ἐλπίδα μέσα στὴν Ἱστορία, γιατὶ ὄντας  ἐνσαρκωμένος καὶ σταυρικός καὶ ὄχι   πλατωνικὰ ἀνεπίδοτος ἤ ναρκισσιστικός, μπορεῖ νὰ μπολιάζει τὸν πόνο, τὸ ἄδικο καὶ τὴ θλίψη τῶν Κήπων μὲ τὸ μέγα μυστήριο Του καὶ ἔτσι ἡ Νύχτα κρυφά καὶ ἀπροσδόκητα νὰ μεγαλώνει ἀειθαλῆ τὰ ὀπωροφόρα της. Ἡ ἰδεαλιστικὴ δραπέτευση ἀπὸ τὴν Ἱστορία ἤ ὁ ἰδεαλιστικὸς ἐγκλεισμὸς σὲ ἕναν αὐτοαναφορικὰ προσδιοριζόμενο ἀνθρωποκεντρικό «μέγαν» ἐνδοϊστορικὸ Σκοπό, στάσεις ποὺ ἤδη εἶχε εἰρωνευτεῖ ὁ Καβάφης, χάνουν ἐντελῶς τὴν ἰσχύ τους μπροστὰ σὲ αὐτὴ τὴν ποιητικὰ ὑφασμένη, ὡς ἀφανῆ ἁρμονία, ἐσχατολογικὴ ὀντολογικὴ προοπτική.

… Γράφω νύχτα καὶ Αὔγουστο / Τότε ποὺ άλλάζουν τῶν ἀστερισμῶν οἱ βάρδιες (22), μὲ τὴν εὐχὴ στὸ νιόβγαλτο σκαρί «καλοτάξιδο» καὶ  τὴν ἐλπίδα τὸ ἀτλάζι τῆς νύχτας μὲ ἅλματα νὰ γυρίσει δῶθε τὸν οὐρανό(23) καὶ οἱ κῆποι νὰ σελαγίσουν τὰ ἄπειρα μάτια του… Γιατὶ ὁ πόνος / ξέρει ν΄ἀκουμπάει εὐωδιαστὸ προσκέφαλο / στὴ νύχτα, ὅταν τ΄ἀστέρια ἀναδομοῦν τὸ φῶς τους / ἀπ΄τὰ μικρὰ κοιμώμενα τοῦ κήπου…(24).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ὀδυσσέας Ἐλύτης, Τὸ Μονόγραμμα, ἐκδ. Ἴκαρος

2. Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Ἡ Νύχτα τῶν Κήπων, ἐκδ. Ἴκαρος, Ἰούλιος 2022

3. Novalis, Ὕμνοι στὴ νύχτα, Εἰσαγωγή-μετάφραση Κ.Κουτσουρέλης, ἐκδ. Περισπωμένη, σ.31

4. Ὀδυσσέας Ἐλύτης, Ὁ κῆπος μὲ τὶς αὐταπάτες, ἐκδ. Ὕψιλον/βιβλία, σ.53

5. Κυριάκος Μαργαρίτης, Φοντάνα Ἀμορόζα, Ποίηση καὶ ποιητικὴ τοῦ Κυριάκου Χαραλαμπίδη, ἐκδ. Ἁρμός, σ.441

6. π.Ν.Λουδοβίκος, Ἡ ἀνοιχτὴ Ἱστορία καὶ οἰ ἐχθροί της, Ἡ ἄνοδος τοῦ βελούδινου ὁλοκληρωτισμοῦ, ἐκδ. Ἁρμός, σ.50

7. Ἐνδεικτικοὶ τίτλοι ἀπὸ τὴ Νύχτα τῶν Κήπων: « Ὕμνος καὶ θρῆνος Ἀφροδίτης», «Κύπρις», «Ἥφαιστος, Ἀφροδίτη, Ἄρης»

8. Ἡ Νύχτα τῶν Κήπων, «Θεόδακρυς»: Κανένας δὲν ἐγείρεται ἀπ΄τὸν τάφο/ἐὰν Θεοῦ ἀνθρώπινο δὲν στάξει δάκρυ.

9. π.Ν.Λουδοβίκος, Ἡ ἀνοιχτὴ Ἱστορία καὶ οἱ ἐχθροί της, σ.16

10. Ἡ Νύχτα τῶν Κήπων, «Μητροπολίτης ἐν οἴκω ἀνοχῆς» : Μὲ τελετουργικὴ μεγαλοπρέπεια,/διπλώνει τὸν δερμάτινο χιτώνα του,/γίνεται Ἀδάμ, στὰ χέρια σου ἀποθέτει/φιλὶ τῆς γνώσης καὶ σὲ νέους ἀσκοὺς/χύνει τὸν οἶνο, εἰσέρχεται στὸ πάθος/τοῦ σώματός του, ποὺ εἶναι καὶ δικό Σου.

11. Π.Ν.Λουδοβίκος, Ὀρθοδοξία καὶ Ἐκσυγχρονισμός, Κ.Π.Καβάφης: ἠ ποιητικὴ ὁδὸς τῆς Ἱστορίας πρὸς τὴ νοσταλγία τῆς Θεολογίας, ἐκδ. Ἁρμός, σ.344

12. Γ.Σεφέρης, Ποιήματα, Ἡμερολόγιο Καταστρώματος Γ΄, Μνήμη Β΄, ἐκδ. Ἴκαρος, σ.261 καὶ Π.Λάσκαρη, Μικρὴ σπουδὴ πάνω στὸ πρόσωπο ἑνὸς Τεύκρου, Συνομιλώντας μὲ τὸν Γ.Σεφέρη, ἐκδ. Κουκκίδα, σ.37

13. Κ.Μαργαρίτης, Φοντάνα Ἀμορόζα, σ.446

14. Ὀδυσσέας Ἐλύτης, Ὁ Μικρὸς Ναυτίλος, ἐκδ. Ἴκαρος, σ.99

15. Τίτλοι ποιημάτων ἀπὸ τὴ Νύχτα τῶν Κήπων ποὺ ἀναφέρονται στὴ νεώτερη ἱστορία καὶ τὰ νωπὰ ἀκόμη τραύματα τῆς Κύπρου, ἐνδεικτικά: «Ὀστρακισμός», «Τοῦ Ἀρχαγγέλου», «Ἔσυρε τραγουδώντας», «Άνασκαφή», «Τῆς Θεογνωσίας», «Τ΄ἀγνοουμένου ἡ κόρη», «Ἐπιτύμβιο γιὰ ἕνα σπίτι στὴν Ἀμμόχωστο», «Στὸν Ἅγιο Θεόδωρο Καρπασίας», «Καὶ τότε ἐν Ριζοκαρπάσω», «Τελευταῖα λόγια τοῦ Παλληκαρίδη στὴν ἀγχόνη», «Δέηση στὸ χωριὸ Γαληνόπωρνη τὸ 1947»κ.ἄ.

16. Κ.Π.Καβάφης, Τὰ ποιήματα, Ἐπιμέλεια Δ.Δημηρούλης, Ἡ εἰρωνεία ὡς ἀλληγορικὸ τέχνασμα ,έκδ. Gutenberg, σ. 110

17. Ὑπόδειγμα μιᾶς τέτοιας γραφῆς ἀπὸ τὴ Νύχτα τῶν Κήπων τὸ ποίημα: «Ποῖον τὸ φύλον τῶν Ἀγγέλων, Β΄»: Γι΄αὐτὸ κατεπειγόντως πρέπει νὰ δοθεῖ/στὸ φύλον τῶν ἀγγέλων λύση λογικὴ/προτοῦ τὸ ἀπροσδιόριστο τὴν Ἄλωση ἀκυρώσει.

18. Π.Ν.Λουδοβίκος, Κ.Π.Καβάφης: Ἡ ποιητικὴ ὀδὸς τῆς Ἱστορίας πρὸς τὴ νοσταλγία τῆς Θεολογίας, σ.341

19. Κ.Π.Καβάφης, Τὰ ποιήματα, Ἀλληγορίες καὶ σύμβολα, σ.118

20. Κ.Π.Καβάφης, Τὰ ποιήματα, Ἡ παρέμβαση τοῦ Σεφέρη, σ.99

21. Ἔξοχο δεῖγμα λυρισμοῦ ἡ «Πάλη Ἀχιλλέα καὶ Πενθεσίλειας»: Πρῶτα τῆς βγῆκε ἠ ψυχὴ κι ἐφανερώθη σῶμα./Ὅμως τὸ πιὸ σημαντικό, τρεῖς κοῦπες ἀπὸ σμάλτο/ποὺ περιπλέχαν οὐρανοὺς μ΄ἑξήντα δυὸ καράβια,/ἀτόφιο φῶς τὶς γιόμιζε κι ἑφτὰ βουνὰ θρηνοῦσαν./Αἷμα πιτσίλισε τὴ γῆ, τὰ πέλαγα καὶ τ΄ἄστρα,/ ἐρωδιοὶ ἐρώταγαν ἐρωτικὲς κιθάρες,/τὰ χρώματα κι ἀρώματα μύρονταν στοὺς ροδῶνες.

22. Ὀδυσσέας Ἐλύτης, Τὰ ἐλεγεῖα τῆς Ὀξώπετρας, Ἀκινδύνου, Ἐλπιδοφόρου, Ἀνεμποδίστου, ἐκδ. Ἴκαρος, σ.7

23. Ὀδυσσέας Ἐλύτης, Ὁ κῆπος μὲ τὶς αὐταπάτες, Κατὰ τὸ στρείδι καὶ τὸ μαργαριτάρι του, ἐκδ. Ἴκαρος, σ.15

24. Παναγιώτα Λάσκαρη, Μικρὴ σπουδὴ πάνω στὸ πρόσωπο ἑνὸς Τεύκρου, Συνομιλώντας μὲ τὸν Γιῶργο Σεφέρη, ἀπὸ τὸ ποίημα : «Ἡ γραφὴ ἔχει τὰ μυστικά της…», ἐκδ. Κουκκίδα, σ.45