Και η γυναίκα και ο γυναικείος λόγος είναι τελευταία πολύ του συρμού. Καιρός ήταν, θα πουν κάποιες. Μα πάντα ήταν, θα πω εγώ:

Από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας η γυναίκα είχε πάντα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, και ως υποκείμενο και ως αντικείμενο, και ως χαρακτήρας και ως λόγος, και στη λογοτεχνία αλλά και στην τέχνη.

Σκεφτείτε τα πάμπολλα μεγάλα έργα τέχνης με θέμα γυναικείες μορφές, και τα πάμπολλα μεγάλα έργα λογοτεχνίας με κεντρικές ηρωίδες γυναίκες.

Η αναλογία πρέπει να είναι τουλάχιστον ένα προς τρία – υπέρ των γυναικών.

Προσοχή όμως: Οι γυναικείες μορφές που μας έρχονται με την πρώτη στον νου, έχουν απεικονιστεί κυρίως από άνδρες – είναι η γυναίκα όπως τη βλέπει ο άνδρας –  και κυρίως άνδρες έχουν βάλει «γυναικείο» λόγο στο στόμα γυναικών στα πιο γνωστά λογοτεχνικά έργα.

Ναι, και στο υπό παρουσίαση βιβλίο, ο αρσενικός Ευριπίδης είναι αυτός που εκφέρει και διαπλέκει «γυναικείο λόγο» στα έργα του. Αλλά το «Η γυναίκα και ο γυναικείος λόγος στον Ευριπίδη» της Γεωργίας Παπαδάκη μοιάζει διαφορετική περίπτωση. Δεν είναι ούτε μυθοπλασία βεβαίως, ούτε όμως και μια κλασική  φιλολογική μελέτη. Διαβάζεται μεν μονορούφι ως μυθοπλασία, αλλά δεν παύει να είναι και ένα βιβλίο άψογα δομημένο και τεκμηριωμένο, ένα χρηστικό εργαλείο και για τον σχετικό και για τον μη σχετικό αναγνώστη. Ο τρόπος γραφής της εισαγωγής και των εις βάθος σχολίων – αλλά και η μετάφραση των κειμένων σε σφύζουσα, ζωντανή γλώσσα, όλα αυτά, κάνουν το βιβλίο μια γοητευτική υβριδική οντότητα.

Λοιπόν, το βιβλίο αυτό είναι ένα θείο μπάσταρδο, όπως ήταν όλα τα βλαστάρια των ερώτων θεών με θνητούς. Γιατί είναι καρπός έρωτα (αλλά και πολύχρονης αφοσίωσης και πολύχρονου μόχθου) της θνητής φίλης μας Γεωργίας προς τον αθάνατο Ευριπίδη. Γεννήθηκε προικισμένο με θείες και ανθρώπινες ιδιότητες, με δύναμη και ταπεινότητα – και προορισμένο για σπουδαία διαδρομή. Ο πρώτος του άθλος ήταν αυτός: να προσεγγίσει σεβαστικά και να μας αποκαλύψει τον κορυφαίο τραγικό ποιητή φωτισμένο από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία, επικεντρωμένη στις ηρωίδες του, και να τον φέρει κοντά μας. 

Διαβάζοντάς το, ακούμε αρχετυπικές μορφές γυναικών να μας μιλούν από το βάθος των χιλιετηρίδων – και τα λόγια στο στόμα τους δεν φαίνεται να τα έχει βάλει ένας άνδρας, αλλά ένα  αγγελικό / δαιμονικό ον (γιατί ο ποιητής συνθέτοντας το έργο του είναι ένα ον χωρίς φύλο χωρίς ηλικία, χωρίς ιδιότητες – για να μπορεί να εναλλάσσει περσόνες και ψυχοσυνθέσεις, να υποφέρει στη θέση τους, να δρα εκ μέρους τους και να μιλά με τη δική τους φωνή).

Στο έργο του Ευριπίδη υπάρχει ολόκληρη πολύμορφη Πινακοθήκη διαφορετικών γυναικείων χαρακτήρων, δράσεων και αντιδράσεων. Υπάρχουν:

Η πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος (Άλκηστη, Ανδρομάχη, Ευάδνη)

Η φιλόστοργη μητέρα (Άλκηστη, Μεγάρα, Ανδρομάχη)

Η σοφή από την πείρα της ζωής (Ιοκάστη)

Η παθιασμένη φόνισσα (Μήδεια, Κλυταιμνήστρα, Εκάβη)

Η ανεύθυνη και επιπόλαια Ελένη

Η πληγωμένη και βασανισμένη γυναίκα (Ικέτιδες)

Η εκδικητική, η ερωτευμένη με πάθος (Μήδεια, Φαίδρα Αλκμήνη, Ηλέκτρα, Κασσάνδρα)

Η αφοσιωμένη στην πατρίδα (Ιφιγένεια Εκάβη)

Η αλαζονική και ζηλότυπη (Ερμιόνη)

Η στοργική και τρυφερή  (Ηλέκτρα, Ιφιγένεια)

Η αρχόντισσα (Φαίδρα, Αίθρα)

Η καρτερική (Ανδρομάχη)

Η γυναίκα με σθένος (Πολυξένη, Μεγάρα, Ανδρομάχη)

Η απλοϊκή και κουτοπόνηρη (η τροφός στον Ιππόλυτο) κλπ, κλπ…

Ο μεγάλος τραγικός ποιητής – ο τραγικώτερος των ποιητών κατά τον Αριστοτέλη, αντιμετωπίζει τη γυναίκα ως ανθρώπινο ον. Με τα πάθη του και τη μεγαλοσύνη του, τη δύναμη και τις αδυναμίες του. Κι αυτό, σε εποχή που οι γυναίκες θεωρούνταν κάτι σαν παρασιτικός οργανισμός σε αναγκαστική συμβιωτική σχέση με τον άνδρα, απαραίτητος μόνο ως φορέας του μέσου για την διαιώνιση της γενιάς του, ως χρηστικό και διακοσμητικό στοιχείο για τον οίκο του. (Όπως, βεβαίως και σε μεταγενέστερες εποχές – ακόμα και μέχρι στην δική μας…).

Ο Ευριπίδης εισήγαγε τον ρεαλισμό στην τραγωδία, γι αυτό και, όπως γράφει η Γεωργία «έβγαλε και την γυναίκα από τους γυναικωνίτες» δίνοντάς της  ανθρώπινη υπόσταση. Της αναγνώρισε προτερήματα και ελαττώματα, ηθικό μεγαλείο και ψυχικό κάλλος, και της δικαιολόγησε τα πάθη, από αυτά που μπορούν να ερμηνευτούν, να κατανοηθούν και να δικαιωθούν μέσω συγκρούσεων μεταξύ λογικής και ενστίκτου, καθήκοντος και πάθους, που οδηγούν συνήθως σε καταστάσεις ολέθριες. Ο Ευριπίδης εμβαθύνει στην πολύπλοκη ψυχολογία της γυναίκας και την κατανοεί: αδίκως χαρακτηρίστηκε μισογύνης, (παρόλο που ήταν φιλογύνης – και όχι φιλομείρακας όπως ο Σοφοκλής).

Η Γεωργία Παπαδάκη, με γνώση και πάθος, κάνει μια πολύ κατατοπιστική εισαγωγή για την προσωπικότητα του Ευριπίδη και την εποχή του και, παραθέτοντας βεβαίως και το αρχαίο κείμενο, μεταφράζει σε λόγο ρέοντα, χυμώδη και συγχρόνως απλό, συγκλονιστικούς μονολόγους γυναικών (και αποσπάσματα χορικών) των 17 από τις 19 σωζόμενες τραγωδίες του.

Οι τραγωδίες παρουσιάζονται με βάση τη χρονολογία διδασκαλίας τους, με επεξηγηματικά σχόλια και «γέφυρες» των αποσπασμάτων για την απρόσκοπτη παρακολούθηση της υπόθεσης από τον αναγνώστη. 

 Να αναφέρω δυο στίχους μόνο από τη γλαφυρή μετάφραση της Γεωργίας  μονολόγου – καταγγελίας για τη θέση της γυναίκας:

  Μήδεια:  

Από όλα όσα έχουνε ψυχή και νου

εμείς, ναι, οι γυναίκες

είμαστε το πιο δυστυχισμένο πλάσμα

 Ποιος θα μπορούσε να έχει γράψει τέτοιους στίχους, αν όχι ένας δεινός ψυχολόγος, ένας «φεμινιστής», βαθύς και συμπονετικός αναλυτής της γυναικείας φύσης; 

Πέρα από αυτή τη στάση του απέναντι στα ανθρώπινα, ο Ευριπίδης προσπάθησε μέσω του έργου του να αλλάξει πολλά στις τρέχουσες αντιλήψεις, πάσχισε και για την ανάδειξη της πνευματικότητας του θείου, για μια νέα έννοια του θεού – .

Φυσικά όλα αυτά θεωρήθηκαν σκανδαλώδη για την εποχή του – ο Ευριπίδης ουσιαστικά διέλυσε τον παλαιό δεσμό της τραγωδίας με τη θρησκεία και άλλαξε τον χαρακτήρα της, κάτι που, βεβαίως, δεν μπορούσε να τον κάνει  ιδιαιτέρως δημοφιλή στους συγχρόνους του…

Περισσότερα για την προσωπικότητα του θα μας πει η συγγραφέας. Εγώ, αυτό που έχω να προσθέσω είναι μόνο το ότι  «Η γυναίκα και ο γυναικείος λόγος στον Ευριπίδη» είναι ένα σπουδαίο βιβλίο, σε μια έξοχη, πολύ προσεγμένη έκδοση. Είναι οπωσδήποτε ένα βιβλίο αναφοράς,  που θα πρέπει να βρίσκεται σε κάθε βιβλιοθήκη.

Ευχαριστώ Ευριπίδη και Γεωργία για τη χαρά που μου δώσατε – και εύχομαι να τη δώσετε και να την δίνετε πάντα και σε πολλούς άλλους!

(Από την παρουσίαση του βιβλίου στις 17/6/22, στο Άτριουμ)