«Το μόνο που χρειάζομαι είναι βιβλία.»
Δεν θυμάμαι ποιος είπε ότι η ιστορία μιας λέξης μπορεί να είναι πιο συναρπαστική από την ιστορία μιας εκστρατείας. Θυμάμαι όμως πως, όταν το άκουσα σε ένα συνέδριο, το θεώρησα φυσιολογικό, ενώ άλλοι το αντιμετώπισαν σαν υπερβολή ή ευφυολόγημα, παρόλο που συμμετείχαν στο ίδιο συνέδριο για τη γλωσσική διδασκαλία. Αν, λοιπόν, η περιπέτεια των λέξεων δεν συναρπάζει παρά μόνο περιορισμένον αριθμό μελετητών, τότε δικαιολογούνται οι δυσκολίες παραγωγής που αντιμετώπισε ο Μελ Γκίμπσον και τα δεκαεπτά χρόνια που χρειάστηκε μέχρι να καταφέρει να γυρίσει την ταινία «Ο καθηγητής και ο τρελός». Δικαιολογείται επίσης ο χαρακτηρισμός της ταινίας ως «βαρετής» που διάβασα σε πολλές κριτικές. Παραμένει, ωστόσο, η απορία μου σχετικά με το ενδιαφέρον του Γκίμπσον για ένα τέτοιο θέμα, παρόλο που βασίστηκε στο ομώνυμο διεθνές ευπώλητο βιβλίο του Σάιμον Γουίντσεστερ (Simon Winchester) «Ο λοχαγός του Κρόουθορν» (The Surgeon Of Crowthorne) και συνδυάζεται με μία άλλη μείζονα δέσμη θεμάτων: τη φύση της «ψυχικής διαταραχής», τις όψεις της νοημοσύνης, την κατανόηση της «παραφροσύνης» και της εγκληματικής συμπεριφοράς.
Ας τα πάρουμε όμως με τη σειρά, κατά την πραγματική ιστορία στην οποία αναφέρεται η ταινία. 1872, Μεγάλη Βρετανία. Πόσο μεγάλη; Ο ήλιος δεν έδυε ποτέ στην επικράτειά της: Αυστραλία, Ινδίες, Αφρική, Μεσόγειος (Κύπρος, Επτάνησα, Μάλτα), Καναδάς. Αφού συνέτριψε τον γαλλικό στόλο, κυριαρχεί στις θάλασσες. Η βιομηχανική επανάσταση έδωσε διέξοδο στις εσωτερικές αντιθέσεις της. Η Βρετανία είναι τόσο μεγάλη όσο η έκταση των αποικιών της και η κραταιά οικονομία της. Σε αυτό το απόγειο, που κορυφώνεται μέχρι τον 1ο παγκόσμιο πόλεμο, χρειάζεται να προσδιορίσει την εθνική της ταυτότητα. Πρώτη αρχή της ταυτότητας είναι η γλώσσα. Και πρώτο βιβλίο του έθνους είναι το λεξικό του, όπως επεσήμανε ο Κοραής λίγες δεκαετίες πριν[1].
Για τη συμπίληση ενός λεξικού χρειάζεται α) ένα γλωσσικό σύστημα (ΤΙ), β) μέθοδος (ΠΩΣ) και γ) συντονιστής του έργου (ΠΟΙΟΣ). Στη Βρετανία του 1872 η σταθερή παράμετρος είναι μόνο το ΤΙ του λεξικού. Ένα σύνολο λημμάτων τα οποία στην πρώτη του έκδοση, ξεπέρασαν τον αριθμό των 600.000[2]. Πρόκειται για τη γλώσσα που μελετάται στα μεγάλα Πανεπιστήμια της Βρετανίας, ήδη το 1872 με ιστορικό βάθος μεγαλύτερο της χιλιετίας, με ιδιώματα, με δάνεια, ιερά και ιστορικά κείμενα, καθώς και λογοτεχνία που «ιδρύεται» με το έπος του Μπέογουλφ και αξιώνεται τον Γουίλιαμ Σαίξπηρ[3]. Το ΠΩΣ του λεξικού αποδεικνύεται μέγα ζητούμενο, το οποίο συναρτάται με το ΠΟΙΟΣ. Ας προσπαθήσει ο υπομονετικός αναγνώστης του προκείμενου άρθρου να υπολογίσει τον τρόπο, τον αριθμό των ανθρώπων και τον χρόνο που χρειάζεται, ώστε για κάθε μία από αυτές τις λέξεις:
- να καταγραφούν όλες οι χρήσεις και οι σημασίες,
- να διατυπωθούν οι αντίστοιχοι ορισμοί,
- να αποδελτιωθούν κατάλληλα παραδείγματα από γραπτές πηγές και τον προφορικό λόγο,
- να προσδιοριστεί η εποχή «εισόδου» της λέξης στη γλώσσας και η ιστορία της σημασίας της και
- να τεκμηριωθεί το χρονικό ή και το τοπικό εύρος της χρήσης της.
Το Αγγλικό Λεξικό της Οξφόρδης (OED: Oxford English Dictionary) δεν είναι απλό ερμηνευτικό λεξικό. Περιέχει και τη σημασιολογική εξέλιξη των λημμάτων του. Η εργασία αυτή ήταν πρωτογενής, χωρίς προηγούμενα έργα αναφοράς και, φυσικά, χειρόγραφη, υπό το φώς λάμπας και πολυελαίων -με πραγματικό «έλαιον»! Πείτε μου τώρα, παρακαλώ, αν έχετε λύση πιο αποτελεσματική από αυτήν του πολύγλωσσου εκπαιδευτικού Τζέιμς Μάρεϊ (Μελ Γκίμπσον): Ενώπιον των βλοσυρών, δύσπιστων αλλά και προβληματισμένων καθηγητών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης προτείνει ότι αντί να ψάχνουν για έναν άνθρωπο που θα χρειαστεί να εργαστεί για το λεξικό εκατό χρόνια, καλύτερα να ψάχνουν για εκατό ή και χίλιους ανθρώπους εθελοντές που θα αποδελτιώσουν κείμενα με χρήσεις των λημμάτων τα οποία θα ορίσουν οι συντονιστές του έργου. Έτσι υπολόγισε ότι θα χρειαζόταν πέντε έως επτά χρόνια. Και έτσι ξεκίνησε η μεγαλύτερη περιπέτεια της αγγλικής γλώσσας.
Ένα από τα σημειώματα τα οποία οι συντονιστές του έργου τοποθετούσαν σε βιβλία, για να φθάσουν σε βιβλιόφιλους άρα και πιθανούς εθελοντές, έρχεται στα χέρια ενός απρόσμενου αναγνώστη. Ο Γουίλιαμ Μάινορ (Σον Πεν) είναι τρόφιμος ενός ασύλου στη Βρετανία για ψυχοπαθείς δολοφόνους. Ο Μάινορ είναι γιατρός, λοχαγός του αμερικανικού στρατού, με συμμετοχή στον αμερικανικό εμφύλιο. Η εμπειρία του, ούτως ή άλλως φρικτού, πολέμου είναι για τον Μάινορ ιδιαίτερα τραυματική, αφού τον υποχρεώνουν να στιγματίσει με καυτό σίδερο έναν νεαρό Ιρλανδό που προσπάθησε να λιποτακτήσει. Ο Μάινορ είναι ευαίσθητος, έχει ταλέντο στη ζωγραφική και αγαπά τη λογοτεχνία. Έγινε γιατρός για να κάνει το χατίρι των γονέων του. Σε μία τέτοια φυσιογνωμία, ο πόλεμος και το βλέμμα του Ιρλανδού γίνονται αφόρητοι εφιάλτες. Ο Μάινορ αρχίζει να φαντάζεται ότι ο τιμωρημένος στρατιώτης τον κυνηγά. Τον «βλέπει» να παραμονεύει στο σκοτάδι. Αυτές οι παραισθήσεις αναπτύσσονται επί του εδάφους της ψυχοπαθολογίας του, η οποία πολύ αργότερα χαρακτηρίστηκε με τον όρο «σχιζοφρένεια». Είναι όμως η εποχή που όσοι υποφέρουν από ψυχωτικές παθήσεις και διαταραχές αποκαλούνται «φρενοβλαβείς», τρελοί. Ο Μάινορ σκότωσε έναν άτυχο περαστικό της νύχτας που βρέθηκε στον δρόμο του, σε ένα παραλήρημα κατά το οποίο νόμισε ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν ο τότε στρατιώτης και τώρα διώκτης του, αφήνοντας τη γυναίκα και τα έξι ορφανά στη σκληρή τους τύχη. Το δικαστήριο αποφάσισε τον εγκλεισμό του Μάινορ σε άσυλο φρενοβλαβών. Εκεί, στην απομόνωσή του, ο γιατρός ξαναβρίσκει την αγάπη του για το διάβασμα. Το σημείωμα στο βιβλίο που ζητά εθελοντές για τη συμπίληση του λεξικού τον προσελκύει αμέσως. Είναι ένας στόχος έξω από τον ίδιον, μία εργασία που τον βγάζει από τα αδιέξοδα και τον ψυχικό του πόνο, τον θεραπεύει, τον λυτρώνει. «Το μόνο που χρειάζομαι είναι βιβλία», είπε στον διευθυντή του ιδρύματος. Δέκα χιλιάδες λήμματα έτοιμα για το λεξικό στέλνει στον Μάρεϊ, ο οποίος καταφέρνει να ολοκληρώσει τον πρώτο τόμο του λεξικού το 1884.
Οι απαιτήσεις αυτών των δύο βασικών ρόλων είναι ανάλογες του μεγέθους των ηθοποιών που τους υποδύονται. Ο Σον Πεν δίνει έναν «τρελό» που διαφυλάττει τον φιλάνθρωπο χαρακτήρα του ερήμην της διαταραχής που τον ταλανίζει, ενεργοποιεί το νοητικό δυναμικό του για τον στόχο που ταιριάζει με τη βαθύτερη φύση του. «Γίνεται αυτός που είναι» (Πίνδαρος: «Γένοιο οἷος ἐσσί», Νίτσε: “Οφείλεις να γίνεις αυτός που είσαι”, Ελύτης: “Λοιπόν, αυτός που γύρευα είμαι”): ένας ζωγράφος που διαβάζει λογοτεχνία, ένας γιατρός που προσφέρει γενναιόδωρα τις υπηρεσίες του, ένας δάσκαλος που μαθαίνει γραφή και ανάγνωση σε μία φτωχή χήρα, ένας άνθρωπος που προσφέρει τη σύνταξή του στα ορφανά που άθελά του τούς στέρησε τον πατέρα, ένας ρέκτης της γλώσσας που αποδελτιώνει χρήσεις και σημασίες λημμάτων. Η ευκαιρία να υποστηρίξει τη ζωή είναι η δική του κάθαρση. Ο Σον Πεν «σημαίνει» όλο αυτό το ψυχικό τοπίο, με κάθε κίνηση, στάση, λόγο, βλέμμα, σιωπή. Και «γράφει» στην οθόνη σε συνάρτηση με τον ερασιτέχνη γλωσσολόγο του Γκίμπσον.
Ο Μελ Γκίμπσον καταφέρνει να δείξει ότι η αφοσίωση και η επιμονή του Μάρεϊ πηγάζει από τη φλογερή επιθυμία να συμμετάσχει στον ακαδημαϊκό κύκλο με τη δύναμη της «γλωσσικής νοημοσύνης» του. Ο Μάρεϊ του Γκίμπσον δουλεύτηκε πολύ για την εκφραστική απόδοση της εσωτερικής του στερεότητας και για τη σκωτσέζικη προφορά του. Είναι ένας ρόλος με βάθος το οποίο δεν είχε αποκαλύψει ο Γκίμπσον στις ταινίες περιπέτειας στις οποίες τον γνωρίσαμε (Mad Max, «Φονικό όπλο»).
Γύρω από τον άξονα του πρωταγωνιστικού δίδυμου, αναπτύσσεται το θέμα του ανταγωνισμού των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας, της προσπάθειας να διατηρούν το κύρος τους, καθώς και των αντιλήψεων της εποχής σχετικά με τη «θεραπεία» των ψυχικών ασθενειών –θέματα καίρια και σύγχρονα. Το λεξικό της Οξφόρδης είναι όντως δημοκρατικό, όσο και η Wikipedia που ζητεί από τους απλούς χρήστες του διαδικτύου να βοηθήσουν να δημιουργηθεί ίσως η πιο κατανοητή και προσβάσιμη εγκυκλοπαίδεια στην ιστορία του πολιτισμού. Η σχέση ανάμεσα στη νοημοσύνη και τις διάφορες διαταραχές της αντίληψης και των συναισθημάτων είναι πεδίο όπου η εξελισσόμενη πρόοδος έχει ήδη αλλάξει πολλά, τουλάχιστον στη νομοθεσία και την εκπαίδευση -ακόμη περισσότερα σήμερα από ό,τι στην εποχή αναφοράς της ταινίας «Ένας υπέροχος άνθρωπος» (A beautiful mind), με την περισσότερο γνωστή ιστορία του νομπελίστα μαθηματικού Τζον Νας και τη δική του περίπτωση σχιζοφρένειας.
Τα τεχνικά στοιχεία της ταινίας (φωτογραφία, μοντάζ, κοστούμια, μακιγιάζ, μουσική, σκηνικά), μάλλον υπηρέτησαν καλά τον στόχο της ανάπτυξης της ιστορίας, της ανάδειξης των θεμάτων και της χαρτογράφησης των χαρακτήρων, αφού είδα την ταινία πριν από περίπου τρεις μήνες και τώρα ακόμη μπορώ να συντάσσω αυτές τις γραμμές.
Παραγωγή: Νικολά Σαρτιέρ, Γκαστόν Πάβλοβιτς (ΗΠΑ, Ιρλανδία, 2019), Σκηνοθεσία: Φαράντ Σαφίνια, σενάριο: Τοντ Κομάρνικι & Π. Ντ. Σέρμαν, φωτογραφία: Κάσπερ Τούξεν, μοντάζ: Ντίνο Γιονσάτερ, μουσική: Μπέαρ ΜακΚρίρι. Πρωταγωνιστούν: Μελ Γκίμπσον, Σον Πεν, Νάταλι Ντόρμερ, Έντι Μάρσαν, Τζένιφερ Ιλ, Τζέρεμι Ιρβιν, Ιοαν Γκρούφονρτ, Ντέιβιντ Ο’ Χάρα, Στίβεν Ντιλέιν, Στιβ Κούγκαν. Διάρκεια: 124 λεπτά. Πρώτη προβολή στην Ελλάδα: 28 Μαρτίου 2019.
[1] Η ρήση βρίσκεται στα Προλεγόμενα που έχει γράψει ο Αδαμάντιος Κοραής, εκδίδοντας (1812) τους «Βίους» τού Πλουτάρχου: «[…]δικαίως καὶ ἀπὸ τοὺς νεωτέρους δὲν ἐνθυμοῦμαι τίς [έλεγε], ὅτι τὸ πρῶτον βιβλίον ἑκάστου ἔθνους […]». Για την προέλευση τής ρήσης αυτής ο Κοραής υποσημειώνει «Ὁ περιηγητὴς Bολνέϋς (Volney), ἂν δὲν λανθάνωμαι» (αυτ.). Για τη σπουδαιότητα του λεξικού συνεχίζει ο Kοραής: «Ἕως δὲν γένῇ ἡ συνάθροισις αὕτη, τὸ ἔθνος ὄχι μόνον δὲν ἐμπορεῖ ν’ ἀποκτήσῃ παιδείαν, ἢ ν’ αὐξήσῃ τὴν ὁποίαν ἔχει, ἀλλὰ καὶ κινδυνεύει νὰ τὴν χάσῃ παντάπασι, διὰ τοὺτο ὅτι περιφέρεται κατὰ πόλεις καὶ χώρας σκορπισμένη καὶ ἀθησαύριστος». Bλ. Συλλογὴ τῶν εἰς τὴν Ἑλληνικὴν Bιβλιοθήκην και τα Πάρεργα Προλεγομένων, καί τινων συγγραμματίων τοῦ Ἀδαμαντίου Kοραῆ, τόμ. Α΄, Ἐν Παρισίοις 1833, σ. 496.
[2] Ο δέκατος και τελευταίος τόμος της πρώτης έκδοσης του λεξικού τυπώθηκε το 1928 –ο Μάρεϊ είχε πεθάνει το 2015, https://public.oed.com/history/ .
[3] Walter Henriette 2007. Οι περιπέτειες των γλωσσών της Δύσης. Αθήνα: Ενάλιος.
