Σχ. 2

      Το μεγαλύτερο κακό απ’ όλα είναι έμφυτο στις ψυχές των περισσότερων ανθρώπων, και καθώς ο καθένας το συγχωρεί στον εαυτό του, δεν αναζητεί κανέναν τρόπο για να απαλλαγεί από αυτό· πρόκειται γι’ αυτό που λένε, ότι δηλαδή κάθε άνθρωπος είναι από τη φύση του φίλαυτος και ότι είναι σωστό έτσι να αισθάνεται. Στην πραγματικότητα όμως η υπερβολική αγάπη για τον εαυτό μας γίνεται συνήθως στον καθένα μας η αιτία όλων των σφαλμάτων που διαπράττονται. Γιατί αυτός που αγαπά τυφλώνεται από το αντικείμενο της αγάπης του τόσο, ώστε τα δίκαια και τα καλά και τα όμορφα να τα κρίνει λάθος, πιστεύοντας ότι πρέπει πάντα την ατομικότητά του να τιμά και όχι την αλήθεια. Όμως αυτός που θε να γίνει σπουδαίος δεν πρέπει ούτε τον εαυτό του ούτε τα δικά του να υπεραγαπά αλλά τα δίκαια, είτε τυχαίνει να πράττονται από τον ίδιο είτε, κατά μείζονα λόγο, από άλλον. Αποτέλεσμα αυτού ακριβώς του ελαττώματος συμβαίνει σε όλους, ο καθένας την αμάθειά του να τη θεωρεί σοφία· γι’ αυτό, μόλο που – για να το πω με δυο λόγια – δεν ξέρουμε τίποτε, νομίζουμε ότι τα ξέρουμε όλα³ και, μην επιτρέποντας στους άλλους να κάνουν αυτά που δεν ξέρουμε να κάνουμε εμείς, αναγκαστικά πέφτουμε σε σφάλματα όταν προχωρούμε στην πραγματοποίησή τους εμείς οι ίδιοι. Ως εκ τούτου, κάθε άνθρωπος πρέπει να αποφεύγει την υπερβολική αγάπη προς τον εαυτό του και να επιδιώκει να γίνεται καλύτερος, χωρίς να νιώθει καμιά ντροπή κάνοντας αυτό που είπαμε προηγουμένως.

Απολογία Σωκράτους ΧΧΧΙΙΙ Ε

Σχ.  4

      Σας παρακαλώ, άνδρες δικαστές, τους γιους μου, όταν φθάσουν στην εφηβική ηλικία, να τους τιμωρήσετε προξενώντας τους τις ίδιες πίκρες που σας προκάλεσα εγώ, αν σας φαίνονται ότι φροντίζουν πρώτα ή για χρήματα ή για οτιδήποτε άλλο παρά για την αρετή· και αν νομίζουν ότι είναι κάτι, ενώ δεν είναι τίποτε, να τους επικρίνετε όπως εγώ εσάς, εφόσον δεν φροντίζουν για εκείνα που πρέπει και θαρρούν πως είναι κάτι, ενώ δεν αξίζουν τίποτε. Και αν κάνετε αυτά, τότε και εγώ ο ίδιος θα έχω λάβει το δίκαιο από εσάς και οι γιοι μου.⁵

Αλλά είναι καιρός πλέον να πηγαίνουμε, εγώ μεν για τον θάνατο, εσείς δε για τη ζωή· ποιοι όμως από εμάς πηγαίνουν προς το καλύτερο είναι άδηλο σε όλους, εκτός από τον θεό.

1) Οι Νόμοι είναι το τελευταίο έργο του Πλάτωνα. Εκδόθηκε μετά τον θάνατό του και είναι χωρισμένο σε δώδεκα βιβλία. Πρόκειται για διάλογο, στον οποίο δεν παρουσιάζεται πλέον ο Σωκράτης. Τα συνδιαλεγόμενα πρόσωπα είναι τρεις ηλικιωμένοι άνδρες, ένας Αθηναίος ο οποίος μένει ανώνυμος, ο Κρητικός Κλεινίας και ο Σπαρτιάτης Μέγιλλος. Ο διάλογος διεξάγεται στη διάρκεια μιας νωχελικής πορείας των τριών από την Κνωσσό προς το σπήλαιο του Δία στην ΄Ιδη, και κύριο θέμα του είναι η οικοδόμηση μιας φανταστικής πολιτείας, όπου κυρίαρχος στα πάντα είναι ο νόμος. Αναπτύσσεται λοιπόν ένα πλήθος από οδηγίες, νόμους που εγγυώνται ευνομία και ευτυχή βίο.

2) Το απόσπασμα που ακολουθεί συνιστά άλλο ένα μάθημα ζωής, διδαχή του ανθρωπιστικού αρχαιοελληνικού στοχασμού για το ευ ζην. Αξίζει την προσοχή μας, προκαλεί την αυτογνωσία μας.

3) Αναφορά στο περίφημο ρητό του Σωκράτη ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα.

4) Το παρακάτω απόσπασμα από το έργο που συνέγραψε ο Πλάτωνας για την απολογία του αγαπημένου του δασκάλου στο δικαστήριο αποτελεί το τέλος του απολογητικού λόγου τού Σωκράτη. Μετά την ψηφοφορία με την οποία καταδικάστηκε σε θάνατο ⸺ με 280 καταδικαστικές ψήφους και 220 αθωωτικές ⸺ ο Σωκράτης μίλησε προς τους δικαστές του ατάραχος και με παρρησία για την καταδίκη του και, έχοντας βαθιά πίστη στην αθανασία της ψυχής, γαλήνιος για τον θάνατο, για να ολοκληρώσει τέλος την απολογία του με τα λόγια τα οποία και παραθέτουμε. Τόσο εντυπωσίασε τον Κικέρωνα το μεγαλείο της ψυχής που επέδειξε ο επιφανής Αθηναίος φιλόσοφος στον απολογητικό του λόγο κυρίως προς το τέλος, που είπε ότι ο Σωκράτης μίλησε όχι ως ικέτης ούτε ως κατάδικος, αλλά ως διδάσκαλος και κύριος των δικαστών. Και ακριβώς ο Σωκράτης αποχαιρετά τους δικαστές του πάλι με παραινέσεις· παραινέσεις που εστιάζουν στο ηθικό αγαθό το οποίο υπηρέτησε σε όλη του τη ζωή, στην αρετή, και στο κέντρο και σκοπό της διδασκαλίας του, που ήταν η αυτοσυνειδησία, ο αντιμαχόμενος την οίηση αυτοέλεγχος, το περίφημο γνωμικό Γνῶθι σαυτὸν που είχε ως έμβλημά του. Απευθυνόμενος λοιπόν στο πολυπληθές δικαστήριο, κλείνει τον λόγο του ως αληθινός φιλόσοφος, διατυπώνοντας μια παράκληση που τυπικά αφορά τους γιους του ⸺ είχε τρεις γιους ⸺ ωστόσο κατ’ ουσίαν συνιστά την παρακαταθήκη του προς όλους τους συμπολίτες του.

5) Δηλαδή, όσον αφορά τον ίδιο, το δίκαιο θα συνίσταται στην αναγνώριση ότι εξετέλεσε ωφέλιμο έργο· όσο για τους γιους του, δίκαιος θα είναι ο έλεγχος για την οίησή τους και η εξ αυτού επίκρισή τους.