΄΄Να ζει κανείς ή να μη ζει, αυτό είναι το ζήτημα.΄΄ Το φιλοσοφικό αυτό ερώτημα, με το οποίο ο μεγάλος ελισαβετιανός αρχίζει τον πιο φημισμένο μονόλογο του ΄΄ Άμλετ, ΄΄ διατυπώθηκε περίπου είκοσι αιώνες πριν και από τον Πλάτωνα. Ποτέ όμως κανείς δεν σκέπτεται τον Πλάτωνα, όταν για οποιονδήποτε λόγο στην κουβέντα του αναφέρεται σε αυτό το θέμα. Τούτο, βέβαια, είναι πολύ φυσικό, αφού η διατύπωση που χρησιμοποιούμε είναι του Σαίξπηρ και όχι του Πλάτωνα. Και είναι, πράγματι, τόσο γνωστός αυτός ο στίχος του Σαίξπηρ, ώστε δεν είναι ίσως υπερβολή αν πούμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που, αν και ποτέ δεν διάβασαν Σαίξπηρ, ποτέ και κανένα έργο του δεν είδαν στο θέατρο, τον κινηματογράφο ή την τηλεόραση, μπορούν ωστόσο και χρησιμοποιούν στο λόγο τους άνετα και εύστοχα αυτό τον στίχο, που ασφαλώς από κάποιον  τον άκουσαν και τον κράτησαν στο δικό τους λεξιλόγιο.

       Όλα αυτά που είπαμε και τόσα άλλα που έχουν γραφτεί δείχνουν πως ο ΄΄Άμλετ΄΄ είναι το πιο δημοφιλές έργο του Σαίξπηρ. Και λέγοντας έτσι, πρέπει να συμπληρώσουμε πως πάντα ήταν το πιο δημοφιλές του έργο, από το 1600 που ανεβάστηκε πρώτη φορά στη σκήνη ως τις μέρες μας. Ακόμη και ο μονόλογος στον οποίο ανήκει αυτός ο στίχος ήταν πάντα το πιο γνωστό και αγαπητό κομμάτι του έργου. Όταν στο ΙΗ΄αιώνα, για παράδειγμα, ο Βολταίρος, ο Καρλομάγνος αυτός του Διαφωτισμού, θέλησε στις ΄΄Φιλοσοφικές επιστολές΄΄ του να μιλήσει για τον Σαίξπηρ και να δώσει στους αναγνώστες συμπατριώτες του ένα δείγμα της λογοτεχνικής του αξίας, το κομμάτι που διάλεξε να μεταφράσει ήταν ο φημισμένος αυτός μονόλογος, για τον οποίο ο Γάλλος συγγραφέας λέει:΄΄ Διάλεξα από την τραγωδία του ΄΄Άμλετ΄΄το μονόλογο που είναι γνωστός σε όλο τον κόσμο΄΄( Επιστολή 18 ).

     Αξίζει, νομίζω, να δούμε — προτού μπούμε στο θέμα αυτού του σημειώματος — αυτή την παρατήρηση, που δείχνει και δικαιολογεί από μιαν άποψη τη φήμη και τη σπουδαιότητα αυτού του μονόλογου. Πράγματι, αν και στους άλλους μονόλογους δεν παραλείπει ο Σαίξπηρ να βάζει τον ήρωά του να μέμφεται τον εαυτό του για την αδράνεια που τον χαρακτηρίζει σχετικά με την εκδίκηση της δολοφονίας του πατέρα του, φύλαξε, ωστόσο , αυτό το μονόλογο για την κατάλληλη στιγμή να ξαναγυρίσει στο αγαπημένο του θέμα της συνείδησης και να το συσχετίσει με τις αναστολές του Άμλετ: ΄΄Έτσι η συνείδηση μάς κάνει όλους δειλούς.΄΄Και λέω ΄΄το αγαπημένο θέμα της συνείδησης,΄΄ γιατί σε ένα παλαιότερο έργο του, τον ΄΄Ριχάρδο Γ,΄΄το ίδιο αυτό θέμα στάθηκε αφορμή να μας δώσει ο Σαίξπηρ μερικούς από τους πιο ωραίους στίχους του:

                       Συνείδηση είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται από δειλούς

                     και φτιάχτηκε για να κρατάει σε φόβο τους δυνατούς:

                   Συνείδηση για μας τα γερά μας μπράτσα και νόμος τα σπαθιά μας.

                                                                              ( Πράξη Ε΄, σκηνή 3 )

      Καιρός όμως να μπούμε τώρα στο θέμα του σημειώματος και να προχωρήσουμε σε μερικές παρατηρήσεις και συγκρίσεις. Είναι αλήθεια πως στα τελευταία λόγια της΄΄Απολογίας΄΄ο Πλάτων βάζει τον Σωκράτη να διατυπώνει το ίδιο ερώτημα με τον Άμλετ :

                 Αλλά γαρ ήδη ώρα απιέναι, εμοί μεν αποθανουμένω υμίν δε

                   βιωσομένοις∙ οπότεροι δε ημών έρχονται επί άμεινον πράγμα

                  άδηλον παντί πλην ή τω θεώ. (Αλλά είναι ώρα να πηγαίνουμε,

                   εγώ για να πεθάνω και εσείς για να ζήσετε∙ ποιος όμως από εμάς

                   πάει σε κάτι καλύτερο ( να ζει κανείς ή να μη ζει ) είναι άγνωστο

                   σε όλους και μόνο ο θεός το ξέρει ).

Από τη στιγμή που περνάμε στη σύγκριση, καταλαβαίνουμε πως εδώ έχουμε μια τελείως διαφορετική διατύπωση από εκείνη του Σαίξπηρ. Ίσως θα μπορούσε να πει κανείς πως ό,τι ο Σαίξπηρ είπε με τις πιο λίγες λέξεις , ο Πλάτων το διατύπωσε με τις πιο πολλές. Ακόμη και η ποίηση στάθηκε αδύνατο να τις δεχτεί. Πράγματι, ένας από τους πιο μεγάλους ποιητές μας, ο Γιώργος Σεφέρης, χρειάστηκε να σμιλέψει πολύ καλά τη διατύπωση αυτή του Πλάτωνα, για να τη συντομεύσει και ν’ αποδώσει με τους  στίχους του το νόημά της:

                          Το θάνατο τον προτιμώ∙

                        Ποιος πάει για το καλύτερο ο θεός το ξέρει.

                                                                         ΄΄ Κίχλη ΄΄

Οι στίχοι όμως αυτοί του Σεφέρη μάς βοηθούν να προσέξουμε καλύτερα μια βασική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα δυο ερωτήματα του Σαίξπηρ και του Σωκράτη. Η διαφορά αυτή είναι πως ενώ ο Άμλετ — που είναι βαθιά θρησκευόμενος και πιστεύει στην αθανασία της ψυχής με τον παράδεισο και την κόλαση — αναρωτιέται αν είναι προτιμότερη η ζωή από τον θάνατο, ο Σωκράτης έχει κιόλας κάνει την επιλογή του : Το θάνατο τον προτιμώ, καθώς λέει ο Σεφέρης∙ ή όπως το διατυπώνει σε άλλο σημείο της ΄΄Απολογίας΄΄ του ο Πλάτων: αλλά μοι δήλον έστιν τούτο, ότι ήδη τεθνάναι και απηλλάχθαι πραγμάτων βέλτιον ην μοι.( Αλλά μου είναι φανερό τούτο, ότι ήδη ήταν για μένα καλύτερο να πεθάνω και ν’ απαλλαγώ από τα ανθρώπινα πράγματα ).    

          Επομένως, το μεταφυσικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο Σωκράτης είναι αρκετά διαφορετικό από εκείνο που αντιμετωπίζει ο Άμλετ. Ο Σωκράτης δεν αναρωτιέται, όπως ο Άμλετ, αν πρέπει κανείς να προτιμήσει τη ζωή ή τον θάνατο. Ο Σωκράτης — ύστερα από τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν — έχει διαλέξει τον θάνατο. Έτσι το ζήτημα εδώ είναι αν ο θάνατος που διάλεξε ο Σωκράτης είναι καλύτερος από τη ζωή. Αλλά και εδώ ακόμη ο Σωκράτης δεν αφήνει δίχως απάντηση το ερώτημα. Και η απάντηση που δίνει βάζει τελεία και παύλα όχι μόνο την απολογία του, αλλά και στο ίδιο το ερώτημα: άδηλον παντί πλην ή τω θεώ.

       Κλείνοντας αυτό το σημείωμα, θα’ θελα να προσθέσω, με αφορμή την τελευταία φράση στην ΄΄Απολογία΄΄ του Σωκράτη,  ότι στην ελληνική γλώσσα, την κατεξοχήν γλώσσα της φιλοσοφίας, οι δυο βασικές φιλοσοφικές έννοιες θεός και θάνατος αρχίζουν με το ίδιο γράμμα, πράγμα που θέλει ίσως να πει ότι όποιος γνωρίζει τι είναι θεός γνωρίζει και τι είναι θάνατος∙ και όποιος πάλι γνωρίζει τι είναι θάνατος γνωρίζει και τι είναι θεός.