Θα είχε γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη, αν εκείνο το καλοκαίρι του 1870 στη μεγάλη πυρκαγιά της Πόλης δεν καιγόταν τελείως το μητρικό σπίτι του Γρυπάρη. Η μάνα του σώθηκε την τελευταία στιγμή με τον ποιητή έμβρυο στην κοιλιά της. Οι νιόπαντροι γονείς του έφυγαν τότε για τη Σίφνο για να συνέλθουν και να ξεκαλοκαιριάσουν. Εκεί στον Αρτέμωνα, μέσα στο πανάρχαιο και πατρογονικό σπίτι των Γρυπάρηδων, γεννήθηκε ο ποιητής, που με το έργο του επρόκειτο να εμπλουτίσει την ποιητική μας γλώσσα, στις 29 Ιουλίου . Με το ψευδώνυμο Γιάννης Αρτεμωνιάτης παρουσιάστηκε επίσημα στα γράμματα, αλλά το εγκατέλειψε αργότερα, για να δοξάσει το οικογενειακό του όνομα.  Από τη Σίφνο οι γονείς του γύρισαν πάλι στην  πόλη των βυζαντινών αυτοκρατόρων, όπου ο Γρυπάρης μεγάλωσε και ανδρώθηκε. Μπήκε από τους πρώτους στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, την εποχή που η σχολή αυτή ήταν στην ακμή της και έδινε μόρφωση πανεπιστημιακή. Οι απόφοιτοί της ξεχώριζαν και ο τίτλος του Μεγαλοσχολίτη είχε μεγάλη υπόληψη ακόμη και στο πανεπιστήμιο. Από τα πρώτα χρόνια στη Σχολή ο Γρυπάρης άρχισε να διαβάζει ξένες φιλολογίες, τη γαλλική και τη γερμανική, και μετάφρασε αποσπάσματα από τους Ληστές του Σίλλερ στην καθαρεύουσα. Αριστούχος  της Μεγάλης του Γένους Σχολής ο Γρυπάρης ήρθε  στην Αθήνα το 1888 και σπούδασε φιλολογία. Ήταν συμφοιτητές με τον Λορεντζάτο, τον Εξαρχόπουλο και τον Αδαμαντίου. Όταν αποφοίτησε υπηρέτησε  στη Μέση Εκπαίδευση και έφτασε στον βαθμό του Επιθεωρητή. Η Σίφνος, το μικρό αυτό νησί των Κυκλάδων, είχε δώσει ως τότε στα ελληνικά γράμματα τον Προβελέγγιο και τον Ραμπαγά. Τώρα πρόσθετε ακόμη μια μεγάλη μορφή, τον Ιωάννη Γρυπάρη, που στο τέλος του 19^ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 20^ου ήταν στην ελληνική ποίηση το πρώτο όνομα μετά τον Παλαμά.

    Ως ποιητής ήταν κοσμοαγάπητος. Οι νέοι τον αποθέωναν. Τα σονέτα του, οι Σκαραβαίοι, τάραξαν τα ελληνικά νερά για τον γλωσσικό τους πλούτο και την άψογη τεχνική τους, μόλις δημοσιεύτηκαν στο πρωτοποριακό περιοδικό Τέχνη το 1895. Έφερνε μια ποίηση επηρεασμένη από τον γαλλικό Παρνασσισμό , αν και ο Βαλέτας βρίσκει στους Σκαραβαίους και αντι-παρνασσικά στοιχεία. Αργότερα η ποίησή του έκανε στροφή προς τον γαλλικό συμβολισμό και τον Μορεάς  ( Το απόβροχο, Κισσός). Στο νέο και πρωτοποριακό περιοδικό Τέχνη δημιουργείται νέα ποιητική σχολή, που πήρε το όνομά της από τον τίτλο του περιοδικού Σχολή της Τέχνης. Αρχηγός και ιδρυτής της σχολής αυτής είναι ο Ιωάννης Γρυπάρης με πρώτο προσήλυτο στη σχολή αυτή τον Κωστή Παλαμά. Ο Παλαμάς αποστάτησε τότε από  τη συντηρητική πια Νέα Αθηναϊκή Σχολή, της οποίας στάθηκε η ενδοξότερη ποιητική φωνή της, και εντάχθηκε στη νέα πρωτοποριακή Σχολή της Τέχνης.

   Παρ’ όλα αυτά, ο Γρυπάρης ένιωσε, κάποια στιγμή, την κλίση του στη Φιλολογία πιο ισχυρή και θέλησε να αφιερωθεί απερίσπαστος στη μετάφραση αρχαίων κειμένων. Ο ίδιος μάλιστα ο Γρυπάρης σε αυτοβιογραφικό του κείμενο λέει μεταξύ άλλων : « Δεν θα ‘θελα όμως με κανένα τρόπο να με παρουσιάσετε σαν οπαδό ή μιμητή, ή όπως θέλετε πέστε το αυτό, των Γάλλων Παρνασσικών, του Heredia κ.τ.λ. γιατί αυτό δεν είναι σωστό. Περισσότερο από τους Γάλλους Παρνασσικούς ή Συμβολιστές με συγκίνησαν οι Αλεξανδρινοί μας. Και περισσότερο απ’ αυτούς οι αρχαίοι, που άρχισα να τους μεταφράζω». Σε άλλο σημείο λέει για τον Ερεντιά, τον Γάλλο αριστοτέχνη του σονέτου: « Στον Ερεντιά θαυμάζω την έκφραση και όχι τη δημιουργία, τη σοφία του τεχνίτη κι όχι την έμπνευση του ποιητή. [….] Ο Ερεντιά είναι αντικειμενικός, περιγραφικός και ασυγκίνητος, στο έργο του δεν βρίσκεις αίσθημα, δάκρυ ή αίμα. Εγώ, εγώ νομίζω ότι έσταξα μέσα στα τραγούδια μου και κάτι από την ψυχή μου» (Γ. Βαλέτας, Άπαντα) . Η ποιητική του περίοδος κλείνει με τους Σκαραβαίους και Τερρακότες , που κυκλοφόρησαν σε βιβλίο το 1919 και απέσπασαν την επόμενη χρονιά το Αριστείο γραμμάτων και τεχνών». Το Αριστείο αυτό του απονεμήθηκε στις 11. 1. 1920 με τρεις ψήφους υπέρ ( των Γ. Δροσίνη, Χ. Άννινου και Ιω. Πολέμη) και έναν κατά ( του Αγγ. Βλάχου, που ήταν οπαδός της καθαρεύουσας ).

                                                       *

    Σήμερα – που η παραδοσιακή μας ποίηση περιφρονείται από τους μελετητές και ερευνητές  της ποίησης   –  θα μπορούσε να γίνει κάτι που ελάχιστες φορές έχει γίνει στο παρελθόν. Θέλω να πω ότι, ενώ είναι πολλοί οι μελετητές που έχουν γράψει γενικά για την ποίηση παραδοσιακών ποιητών, δεν είναι πολλοί οι μελετητές που έχουν σταθεί σε ένα ποίημα του ποιητή που μελετούν για να το αναλύσουν. Και τέτοια ποιήματα στην παραδοσιακή μας ποίηση είναι, ακόμη και σήμερα, αρκετά, που περιμένουν  το ενδιαφέρον  και την προσοχή των μελετητών και των αναγνωστών ακόμα. Αυτή τη σκέψη έκανα, όταν διάβαζα τα υπέροχα σονέτα στη συλλογή Σκαραβαίοι του Γρυπάρη, και κάποια στιγμή σταμάτησε το βλέμμα μου σε ένα από αυτά, τα λαξευμένα με τέχνη, δεκατετράστιχα. Πρόκειται για το σονέτο που επιγράφεται Απάμη η Βαρτάκου. Πριν μιλήσουμε γι’ αυτό το σονέτο, θεωρώ απαραίτητο για τον αναγνώστη να του το θυμίσω ή να το διαβάσει, αν δεν το έχει υπόψη του:

                                   ΑΠΑΜΗ  Η  ΒΑΡΤΑΚΟΥ

                      Πλάι στο Δαρείο κάθεται η μάργελη Απάμη,

                       κι ενώ του λύν’ η ηδονή τα γέρικά του γόνα,

                       τόνε χτυπάει στο μάγουλο με ρόδινη παλάμη

                       και τ’ άλλο χέρι απ’ την κορφή τού παίρνει την κορώνα.

                                                                 *

                       Μέρα γι’ αυτόν καλοκαιρινή μες σε βαρύ χειμώνα,

                       ό,τι τον κάμει γίνεται και θέλει ό,τι τον κάμει,

                      τόνε πεθαίνει, ενώ τον ζη, παραμυθιού γοργόνα,

                      που από το γαίμα της καρδιάς στερνό βυζαίνει δράμι.

                                                                 *

                     Και σμίγ’ η τρίχα των μαλλιών η φλουροκαπνισμένη

                    μ’ άσπρα μαλλιά∙ τη μέση της τη χαμηλοζωσμένη

                    γέρου τη σφίγγει αγκαλιά κι ατίμητο ζουνάρι.

                                                                *

                     Τώρα στα μάτια τον θωρεί βαθιά σα να ρουφάει

                     με τρελό πόθο ποιητού  τ’ ανέγγιχτο φεγγάρι :

                     βλέπει στου γέρου τη μορφή — το γιο του, π’ αγαπάει.

                                                   —————————-

Οι κανόνες της ποιητικής αυτής μορφής τηρούνται εδώ με ακρίβεια, ακόμη και η περίπτωση να έχει πλήρες νόημα κάθε στροφή και να μην υπάρχει ποιητικός διασκελισμός από στροφή σε στροφή. Το σονέτο γενικά γράφεται στον ιταλικό ενδεκασύλλαβο. Το ότι σονέτα από τη συλλογή  Σκαραβαίοι, που είναι σε δεκαπεντασύλλαβο, δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Τέχνη το 1895 είναι κάτι το καινοφανές εκείνη την εποχή. Όσο για το ιστορικό  περιστατικό στο οποίο στηρίζεται η ποιητική ιδέα, μας παραπέμπει στην Παλαιά Διαθήκη  και όχι στα βιβλία των μεγάλων ιστοριογράφων.  Και πιο συγκεκριμένα στο βιβλίο του « Έσδρας Α»΄, κεφ. γ και δ. Ο μέγας Βασιλέας, όπως συνηθίζουν οι ιστορικοί να αναφέρουν  τον βασιλιά της Περσίας, είναι ο Δαρείος ο Υστάσπους, που βασίλεψε από το 521 έως το 486 π.Χ. Είμαστε στην πρώτη χρονιά της Βασιλείας του και ο Δαρείος θέλει να παραθέσει γεύμα σε όλους εκείνους που ήταν  υπό την εξουσία του. Με άλλα λόγια σε όλους τους Σατράπες και αξιωματούχους κάθε σατραπείας. Σε αυτούς περιλαμβάνονται και όλοι οι αυλικοί, ακόμα και οι δούλοι, που υπηρετούσαν στα ανάκτορά του. Αφού έφαγαν και ήπιαν οι προσκληθέντες στο γεύμα, πήγανε, οινοβαρείς καθώς ήταν, να κοιμηθούνε. Το ίδιο έκανε και ο αμφιτρύων. Στο μεταξύ οι τρεις νεαροί σωματοφύλακες που φύλαγαν τον βασιλικό κοιτώνα είχαν αποφασίσει να γράψουν  τις γνώμες τους σχετικά με το τι είναι πιο ισχυρό στον κόσμο και να τις δώσουν στον βασιλιά  να τις διαβάσει, για να κρίνει την καλύτερη. Και αυτό το έκαναν με την ιδέα ότι όποιου τη γνώμη κρίνει  ο βασιλιάς καλύτερη, αυτός θα δεχθεί τιμές και αξιώματα. Ο πρώτος είπε ότι το ισχυρότερο πράγμα στον κόσμο είναι το κρασί∙ ο δεύτερος, για να κολακέψει τον Δαρείο, είπε πως είναι ο βασιλιάς∙ και ο τρίτος είπε πως είναι η γυναίκα και πάνω απ’ όλα η αλήθεια.  Φυσικά ο καθένας έπρεπε να δικαιολογήσει τη γνώμη του με επιχειρήματα. Ο ποιητής εμπνέεται  από την επιχειρηματολογία του τρίτου. Ανάμεσα στα επιχειρήματα που επικαλείται για να στηρίξει τη γνώμη του είναι και  το επιχείρημα που πυροδότησε την έμπνευση του ποιητή. Το επιχείρημα σε μετάφραση Ι.Θ. Κολιτσάρα είναι το εξής: « Δεν είναι μέγας ο βασιλεύς με την απεριόριστον εξουσίαν που έχει; Οι κάτοικοι όλων των χωρών δεν φοβούνται και να εγγίσουν απλώς αυτόν; Και όμως έβλεπα τον βασιλέα αυτόν και την Απάμην, την θυγατέρα του αξιοθαύμαστου Βαρτάκου, η οποία είναι δευτέρας σειράς σύζυγος του βασιλέως, την έβλεπα να κάθεται δεξιά από τον βασιλέα, να αφαιρή το βασιλικόν διάδημα από την κεφαλήν του βασιλέως και να το θέτει εις το ιδικόν της κεφάλι και να ραπίζη τον βασιλέα με το αριστερόν της χέρι. Παρ’ όλα αυτά ο βασιλεύς την έβλεπε με ανοικτόν το στόμα. Εάν εκείνη εγελούσε, εγελούσε και ο βασιλεύς. Εάν κείνη εφαίνετο πικραμένη και στενοχωρημένη εναντίον του, ο βασιλεύς την εκολάκευε, δια να συμφιλιωθεί προς αυτόν». Νομίζω ότι δεν χρειάζεται μεγάλη προσοχή, για να καταλάβει κανείς ότι το εδάφιο αυτό της Γραφής είναι η ιστορική πηγή από την οποία ο Γρυπάρης εμπνεύστηκε αυτό το γνήσιο παρνασσικό σονέτο , που θα το υπέγραφε ανεπιφύλακτα ο Banville ή ο Leconte de Lisle. Στον τελευταίο στίχο του σονέτου, ο ποιητής, κλείνοντας το ποίημα, μας θυμίζει  την αρχαία ρήση που λέει: « Γέρων εραστής, εσχάτη κακοτυχία!» Πέρασαν 225 χρόνια για να έρθει  στο φως η ιστορική πηγή του υπέροχου αυτού σονέτου. Και αυτό γιατί, ενώ υπάρχουν πολλές τέτοιες περιπτώσεις στην παραδοσιακή μας ποίηση, οι σημερινοί μελετητές, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, αδιαφορούν τελείως γι’ αυτή την ποίηση.