Ο μήνας Μάρτιος  είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης∙  ο μήνας της αλλαγής από τη μια εποχή στην άλλη. Κάθε αλλαγή (το ξέρουμε καλά αυτό από τη ζωή) είναι συχνά δύσκολη. Και είναι δύσκολη γιατί συγκρούεται το παλιό με το καινούργιο∙ το καθιερωμένο με κείνο που θέλει να το ανατρέψει. Ο Μάρτης, λοιπόν, είναι ο μήνας που θα εκπορθήσει τις πύλες του χειμώνα, για ν’ ανοίξει ο δρόμος και να κάνει, άνετα και θριαμβευτικά, η άνοιξη την είσοδό της.

Ακόμη και ο κάποτε πανίσχυρος Καίσαρ, που δε θέλησε να διαβάσει αμέσως τα σοβαρά γραφόμενα του Αρτεμιδώρου, όπως λέει ο Καβάφης, τις Eιδούς του Μαρτίου έπρεπε να προσέξει… Ήταν η τελευταία του μάχη και η μόνη που έχασε…

Όταν αυτός ο αγωνιστής και πολεμιστής  μήνας καταβάλει το χειμώνα και φέρει εις πέρας την αποστολή του, ο Απρίλης, ο ξανθός και όμορφος Απρίλης, θα τα βρει όλα έτοιμα, κι ας λέει ο Eliot ότι είναι ο πιο σκληρός μήνας…  Άλλωστε, δεν είναι, νομίζω, τόσο τυχαίο ότι αυτός ο μήνας πήρε το όνομά του από το θεό του πολέμου. Παρ’ όλο, λοιπόν, που έχει αναλάβει ένα τόσο δύσκολο έργο, οι άνθρωποι του λαού τον κακολογούν περισσότερο από τους άλλους έντεκα μήνες. Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης είναι η φράση που έχουν συχνά στο στόμα τους, ακόμη και όταν αυτός ο μήνας μπαίνει στη ζωή μας με ηλιόλουστες και για την εποχή θερμές μέρες. Έβγαλε, βλέπετε, κακό όνομα και αυτό  πια δε σβήνεται, όσο καλές μέρες κι αν κάνει. Πάντως, όσα και αν του σύρουμε, δεν μπορούμε να μην του αναγνωρίσουμε  ότι αυτός διώχνει το χειμώνα∙ αυτός μεγαλώνει τις μέρες και τις κάνει πιο φωτεινές∙  αυτός φέρνει και τα πρώτα λουλούδια της άνοιξης που μας γεμίζουν αισιοδοξία. Είναι ─ θέλουμε δε θέλουμε ─ ο προπομπός της.

     Αν λοιπόν αυτό το μήνα, τον πολεμιστή και χαλαστή του χειμώνα, κάνουμε έναν περίπατο γύρω από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης και τους κοντινούς λόφους, θα δούμε να φυτρώνει στο λόφο της Πνύκας, του Φιλοπάππου και στις παρυφές του Αρείου Πάγου το κώνειο, το ισχυρό αυτό δηλητήριο που θυμίζει το θάνατο του Σωκράτη, του ανθρώπου που , όπως λέει ο Byron,έζησε και πέθανε, όπως κανένας δεν μπορεί να ζήσει ή να πεθάνει! (Who lived and died, as none can live or die!)∙

επίσης θα δούμε την παπαρούνα που ήταν ένα από τα σύμβολα της θεάς Δήμητρας και που την τραγούδησε κάποτε, με ρομαντική διάθεση, ο Αττίκ∙ θα δούμε  ακόμη το  λιανό λιανό  χαμομηλάκι, όπως το γλυκοφωνάζει μέσα στο έργο του ο νομπελίστας ποιητής, και, τέλος, αν πιστέψουμε τον Αχιλλέα Παράσχο, στου Μάρτη το τριαντάφυλλο η χρυσαλλίδα μπαίνει.

Δεν πρέπει, πάντως, να αμφιβάλλουμε ότι τα άνθη στην αρχαιότητα ήταν τα ίδια με τα σημερινά: η μαργαρίτα, το κυκλάμινο, η ίριδα, ο κρίνος, η ανεμώνη, ο μενεξές. Στην αρχαία ποίηση και τέχνη αποτυπώνονται η αγάπη και η ευαισθησία των Αθηναίων για τα λουλούδια. Ο Πίνδαρος αποκαλεί την Αθήνα ιοστεφές άστυ από το χρώμα του μενεξέ που ήταν το αγαπημένο λουλούδι της Περσεφόνης∙ το ίδιο λουλούδι μάς θυμίζει, στη δική μας εποχή, τη Μενεξεδένια πολιτεία,  το ωραίο αθηναϊκό μυθιστόρημα του Άγγελου Τερζάκη, και λίγο πιο παλιά τους πολυδιαβασμένους και φημισμένους στίχους του Κωστή Παλαμά:

                      Μενεξεδένιο αίμα γοργοστάζει η Αθήνα

                     Κάθε που τη χτυπάν του Δειλινού τα βέλη.

                                                                                                ( Πατρίδες)

Είναι αλήθεια ότι ήδη έχουν κάνει την εμφάνισή τους από το Φλεβάρη η ίριδα με το μαβί όμορφο χρώμα της, η ανεμώνη, ο χρυσαυγής κρόκος, όπως τον αναφέρει ο Σοφοκλής, ο μεγάλος αυτός τραγικός ποιητής της Αθήνας, και ακόμη ο ασφόδελος που φέρνει στη μνήμη τον κάτω κόσμο, όπως τον παρουσιάζει ο Όμηρος την ώρα που οι ψυχές, οδηγημένες από τον ψυχοπομπό Ερμή,

               περνούν του Ήλιου τη μπασιά, τη χώρα του ονείρου,

               κι’ ευτύς  σε λίγο φτάσανε στ’ ασφοδελό λιβάδι,

               που μένουν όλες οι ψυχές, των πεθαμένων ήσκιοι. 

Συνειρμικά στη μνήμη έρχονται και οι ωραίοι στίχοι από τη Λήθη του Μαβίλη:

            Κι αν πιουν θολό νερό ξαναθυμούνται,

            Διαβαίνοντας λιβάδια από ασφοδίλι,

            Πόνους παλιούς, που μέσα τους κοιμούνται.

Στην οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου, αλλά και στην αρχαία Αγορά, καταλαβαίνεις αυτό  το μήνα την άνοιξη από τα ροζ λουλούδια της κουτσουπιάς, που στην Ευρώπη, όσοι έχουν ταξιδέψει πολύ  εκεί  έχουν ακούσει να τη λένε δέντρο του Ιούδα, γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, σε τέτοιο δέντρο κρεμάστηκε ο Ισκαριώτης. Όπως  καταλαβαίνετε, με αυτό το κείμενο προσπαθώ να αναφερθώ στο φυτικό κόσμο της αθηναϊκής υπαίθρου, και ιδαίτερα στο δέντρο της ελιάς, γιατί, όπως λέει στο ίδιο ποίημα που αναφέρθηκα ο Παλαμάς, της ιερής ελιάς εδώ ναοί και κάμποι. Στα χρόνια του Σοφοκλή κανείς δεν τολμούσε να πειράξει αυτό το δέντρο, γιατί, όπως μας βεβαιώνει ο ίδιος ο ποιητής στο κύκνειο άσμα του, προστάτευαν την ελιά ο Μόριος Ζευς και η γλαυκώπις Αθηνά, που το χρώμα των ματιών της έφερνε στη μνήμη το φύλλωμα αυτού του δέντρου (γλαυκάς  φύλλον ελαίας).

ΟΙ ιερές αυτές ελιές, αι μορίαι, όπως  ήταν η ονομασία τους, περιβάλλονταν με ξύλινο περίφραγμα, τον σηκόν. Και αλίμονο σ’ αυτόν που θα τολμούσε να καταστρέψει αυτό το περίφραγμα! Η τιμωρία ήταν βαριά: εξορία και δήμευση της περιουσίας. Αυτός είναι και ο λόγος που ο πελάτης του Λυσία είπε έντρομος στους δικαστές:

Τώρα με καταγγέλλουν πως κατέστρεψα το περίφραγμα (νυνί με σηκόν απογράφουσιν  αφανίζειν ), [Περί  του σηκού απολογia,2].

Σήμερα, βέβαια, δεν υπάρχει ούτε περίφραγμα ούτε τιμωρία. Ο καθένας κάνει ό,τι θέλει… Η ατιμωρησία, άλλωστε, είναι καθιερωμένη σ’ αυτό τον τόπο… Με άλλα λόγια, θέλω να πω ότι μπορεί να κάνει κανείς έναν περίπατο αυτό το μήνα γύρω από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης, χωρίς να κοιτάζει τα θαυμαστά μνημεία των προγόνων μας, αλλά μονάχα τα φιλοτεχνήματα της Φύσης: τα δέντρα, τα αγριόχορτα, τους θάμνους, τα αγριολούλουδα. Πάντως, όσο και αν φαίνεται ότι θα είναι μόνο ένας φυσιολατρικός περίπατος, δεν πρέπει να κωφεύουμε σ’ αυτό που μας ψιθυρίζει στ’ αφτί ο Παλαμάς, ότι σ’ αυτό τον τόπο το πνεύμα και στο χώμα λάμπει∙  ούτε πάλι να κλείνουμε τα μάτια στο στίχο του Wordsworth, του ποιητή της Φύσης, όπως τον αποκάλεσε σε ένα σονέτο του ο Shelley, που εδώ και διακόσια χρόνια μας προειδοποιεί συνέχεια: Άσε τη Φύση να γίνει δάσκαλός σου ( Let Nature be your teacher)∙ τη Φύση για της οποίας τη διδασκαλία ο V. Hugo─ που όλα στην ποίησή του, ακόμη και τα άψυχα, έχουν φωνή και μιλάνε ─ θα βάλει τα δέντρα, τους θάμνους και τα λουλούδια να βεβαιώσουν τη μάνα του για τη μόρφωση του γιου της: Από παιδί, της λένε, θα τον κάνουμε άντρα∙  και από άντρα ποιητή (D’ enfant nous le ferons  homme, et d’ home poete )∙ τη Φύση που εμείς, οι σημερινοί πολιτισμένοι και καλλιεργημένοι, την έχουμε ρημάξει για τα μικροσυμφέροντά μας…

Οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν την ελιά το ίδιο αδιάφορα όπως και πολλά άλλα δέντρα που τους είναι συνηθισμένα. Και λέγοντας αυτό δεν εννοώ, βέβαια, την ελιά που βλέπει κανείς σε οποιοδήποτε μέρος της Ελλάδας, αλλά την ελιά της αθηναϊκής χλωρίδας. Έναν καιρό ─ λίγοι το ξέρουν ─ αυτό το δέντρο υπήρχε μόνο στην αθηναϊκή γη και σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου. Δεν έχει σημασία αν αυτή η θέση μας βρίσκει σήμερα σύμφωνους ή όχι. Σημασία έχει ότι αυτό πίστευαν οι Αθηναίοι του Ε΄ αιώνα π. Χ., ένας λαός τον οποίο σήμερα θαυμάζει όλος ο κόσμος. Και πρώτος και καλύτερος ήταν ο Σοφοκλής που συμφωνούσε με αυτή τη θέση, ενώ, όπως τη διατυπώνει στο πρώτο στάσιμο της τραγωδίας του Οιδίπους επί Κολωνώ, φαίνεται πως ήταν δική του γνώμη. Λέει, λοιπόν, εκεί ο Σοφοκλής, το αηδόνι του Κολωνού, σε ωραία νεοελληνική μετάφραση:

           Και υπάρχει εδώ δέντρο τέτοιο, που εγώ δεν ακούω να υπάρχει

          στη γη της Ασίας ούτε στο μεγάλο δωρικό νησί του Πέλοπα ( Πελοπόννησος ),

          αφύτευτο που ξεφυτρώνει μόνο του, φόβητρο για τα εχθρικά δόρατα∙

                                                                                                                                                                       (μετφρ.Θ. Γ. Μαυρόπουλος)

 Για το ίδιο θέμα κάνει λόγο και ο ιστορικός της Αλικαρνασσού, ο Ηρόδοτος. Στο σχετικό χωρίο, σε μετάφραση Α.Γ. Σκαλίδου,  διαβάζουμε: Λέγουν δε προς τούτοις ότι κατ’ εκείνον τον καιρόν ουδαμού αλλαχού υπήρχαν ελαίαι, ειμή μόνον εις Αθήνας (5,82). 

Πριν κλείσω αυτό το θέμα, θα’ θελα ν’ αναφερθώ στο στίχο του Σοφοκλή από το παραπάνω  απόσπασμα: φόβητρο για τα εχθρικά δόρατα (εγχέων φόβημα δαίων). Σύμφωνα με τους σχολιαστές του έργου, εδώ έχουμε έναν υπαινιγμό στις επιδρομές που έκαναν κατά της Αθήνας ο Ξέρξης, κατά τους Περσικούς πολέμους, και ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδαμος, κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο οποίος, όπως λέει ο Θουκυδίδης, δενδροτόμησε την Αττική.

Ύστερα από όλα αυτά που ανέφερα εδώ, πρόχειρα και με τη σειρά που ήρθαν στη  μνήμη μου, νιώθω τώρα  μέσα μου την επιθυμία να σταματήσω τον περίπατό μου εδώ, «στον ίσκιο της γιαγιάς ελιάς», που λέει κι ο Ελύτης, και να εκφράσω τον  μεγάλο σεβασμό που νιώθω, κάθε φορά που βλέπω γύρω από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης μια ελιά στο δρόμο μου, αλλά και την ανάγκη να κάνω το σταυρό μου, όπως οι απλοί άνθρωποι του λαού, όταν περνάνε μπροστά από εκκλησία. Και αυτό γιατί, όντας χριστιανός,  δεν ξέρω άλλο τρόπο να εκφράσω το σεβασμό μου σ’ αυτό το κάποτε ιερό δέντρο της πολιούχου θεάς, το οποίο, πέρα από το συμβολισμό του στη νίκη του αθλητή και στην ειρήνη του πολιτισμού, ωφέλησε τον άνθρωπο όσο κανένα άλλο δέντρο.

      Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτά που ειπώθηκαν, τον πρώτο αυτό μήνα της άνοιξης θα ανταμώσετε τη φύση στα πρώτα δείγματα της  αλλαγής της και θα βάλετε σε κίνηση τη σκέψη σας με έναν ωραίο περίπατο γύρω από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Είναι ο μήνα  που δεν πήρε, όπως είπαμε, τυχαία το όνομα του θεού του πολέμου, γιατί είναι ένας μήνας επαναστάτης, ανατροπέας και ελευθερωτής. Και τέτοιο τον θεωρούμε και τον γιορτάζουμε εμείς οι Έλληνες στον τόπο μας με αφορμή τον ξεσηκωμό του 1821, κι ας τον κακολογούμε, και ας τον αναθεματίζουμε. Άλλωστε, έτσι ήταν πάντα ο λαός σ’ αυτό τον τόπο: ξεχνούσε γρήγορα και περνούσε εύκολα από τα ωσαννά στα σταυρωθήτω…

.