Και οι δυο ποιητές μού ήταν αγαπητοί από τα μαθητικά μου χρόνια. Ο Μπάιρον έμεινε στη σκέψη μου και στην καρδιά μου περισσότερο. Ο Βιργίλιος παραχώρησε, κάποια στιγμή, ευγενικά τη θέση του στον συμπατριώτη του Οράτιο, έναν ποιητή που η ποικιλία των θεμάτων του χάριζε και χαρίζει ακόμα απλόχερα σοφία και παιδεία. Ο La Fontaine το λέει ξεκάθαρα : « Απ’τον Οράτιο αντλώ μόρφωση»( je m’ instruis dans Horace). Και συμφωνώ μαζί του γιατί ακόμη και στην αρχαία ελληνική τέχνη ή στην ευρωπαϊκή ζωγραφική, ένας στίχος, όπως αυτός του Οράτιου: « απρόθυμες οι Χάριτες να λύσουν τον δεσμό τους» ( segnesque nodum solvere Gratiae [Ωδές, III , XXI] ), με βοηθάει να καταλάβω, γιατί στην Άνοιξη του Μποτιτσέλλι οι Χάριτες μας παρουσιάζονται χεροπιασμένες.
Ο ποιητής βέβαια που με έκανε να αγαπήσω τη λατινική γλώσσα και λογοτεχνία είναι ο Βιργίλιος. Όταν διάβασα την Αινειάδα , ο θαυμασμός μου έγινε ακόμα μεγαλύτερος με τη σκέψη ότι ο Λατίνος ποιητής δεν πρόλαβε να επεξεργαστεί το επικό αυτό αριστούργημα και να το δώσει έτοιμο για δημοσίευση. Το πόσο δούλευε ο Βιργίλιος τους στίχους του φαίνεται απ’ αυτούς τους στίχους του Tennyson, του κορυφαίου ποιητή της Βικτωριανής εποχής. Σε ελεύθερη δική μου απόδοση οι στίχοι λένε:
Ο παλαιός Βιργίλιος, που ‘γραφε δέκα στίχους,
Λένε γι’ αυτόνε, την αυγή, ξόδευε όλη τη μέρα
Τη χρυσή ,για να τους κάνει πιο πλούσιους ακόμα
Στα μάτια τ’ αναγνώστη του, απ’ ό,τι ήταν πιο πριν.
*
Οld Virgil who would write ten lines, they say,
At dawn, and lavish all the golden day
To make them wealthier in his reader’s eyes.
( Poets and Their Bibliographies )
Πώς λοιπόν ένας τόσο τελειομανής άνθρωπος να μη θέλει, πεθαίνοντας, να κάψει το ημιτελές αυτό αριστούργημα που άφηνε πίσω του; Ευτυχώς που ο Αύγουστος δεν τον άκουσε! Μαζί με την Αινειάδα θα είχαμε χάσει και τη Θεία Κωμωδία . Πολλοί είναι οι στίχοι που αγάπησα στην Αινειάδα. Αρκετούς απ’ αυτούς τους κουβαλώ ακόμα στη μνήμη μου.
*
Η διαφωνία Μπάιρον και Βιργίλιου είναι παλιά ιστορία και ανάγεται στα χρόνια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στην Αμερική. Πριν μπω στο θέμα θα ήθελα να τονίσω τούτο: Μόνο η κλασική παιδεία, μόνο αυτή που τώρα κι εμείς υποβαθμίσαμε, με έκανε τότε να νιώθω υπεροχή απέναντι στους Αμερικανούς και ξένους συμφοιτητές μου. Το περιστατικό που αφηγούμαι στη συνέχεια φέρνει στη μνήμη κάτι από την ποίηση του νομπελίστα ποιητή:
Αν είσαι άμοιρος της λατινικής σού χρειάζεται
μια κούρα συνεχών sine qua non.
Εκείνο το όμορφο πρωινό, στην πάμφωτη αίθουσα του Πανεπιστημίου, τη γεμάτη Αμερικανούς και κάθε εθνικότητας φοιτητές, ο Αμερικανός καθηγητής αναφερόταν στο τέταρτο άσμα του Τσάιλντ Χάρολντ και συγκεκριμένα στη στροφή 160, όπου ο Μπάιρον περιγράφει, με έξοχους στίχους, τον φριχτό θάνατο του Λαοκόωντα και των δύο τέκνων του. Παραθέτω τη στροφή σε έμμετρη δική μου απόδοση:
Μπροστά στον Λαοκόοντα, μουσείο Βατικανού.
Του γέρου το μαρτύριο τον πόνο εξυψώνει.
Του θνητού η αγωνία, του πατέρα η στοργή
Δείχνουν την απαντοχή του με μια θεία υπομονή.
Μάταιος είναι ο αγώνας! Μάταια ο γέρος προσπαθεί
Να ξεφύγει από του δράκου τη θανάσιμη λαβή.
Η φαρμακερή αλυσίδα τονε σφίγγει πιο πολύ
Και το τέρας συσσωρεύει πόνο σ’ άλλο πόνο αργά
Και ανάσα την ανάσα σε πνιγμό τονε τραβά.
Ο καθηγητής ήταν γύρω στα σαράντα, ψηλός, λεπτός και αρκετά προσηνής. Από την προφορά των αγγλικών του καταλάβαινες ότι είχε γεννηθεί και ζήσει στις βόρειες πολιτείες της Αμερικής, ενώ η διδασκαλία του έδειχνε ότι είχε μελετήσει καλά τους Άγγλους ρομαντικούς. Είχε διαβάσει εκφραστικά τη στροφή αυτή από τον Τσάιλντ Χάρολντ και την ώρα που εγώ σήκωσα το χέρι για να κάνω μια παρατήρηση, αναφερόταν σε κάποιες λεπτομέρειες αυτής στροφής. Αν και η στιγμή που διάλεξα να κάνω αυτή την παρατήρηση δεν ήταν καθόλου καλή, διέκοψε τη διδασκαλία του και με ανεπιτήδευτη ευγένεια μου έδωσε τον λόγο. Σηκώθηκα από τη θέση μου και με τα φρέσκα αγγλικά μου προσπάθησα να γίνω σαφής σε αυτό που ήθελα να πω: « Στην υπέροχη αυτή περιγραφή που κάνει ο Μπάιρον για τον θάνατο του Λαοκόωντα υπάρχει μια ανακρίβεια. Τα φίδια που έστειλε η θεά Αθηνά ενάντια στον ιερέα του Απόλλωνα και στα τέκνα του ήταν δύο και όχι ένα όπως λέει εδώ ο Μπάιρον. Και αυτό — απ’ όσο γνωρίζω — δεν το έχουν επισημάνει οι μελετητές του έργου του». Ο καθηγητής ξαφνιάστηκε με αυτή την παρατήρηση και με κοίταξε πιο σοβαρός κάνοντας αυτή την ερώτηση: « Σε ποια πηγή στηρίζεται η παρατήρηση που κάνετε;» « Στην Αινειάδα, στο κορυφαίο επικό αριστούργημα της λατινικής γραμματείας», είπα και περίμενα την αντίδρασή του. Και ο καθηγητής, που όντως δεν είχε διαβάσει γι’ αυτή την παρατήρηση τίποτα στα βιβλία, δεν μπόρεσε να με πιστέψει και μου είπε ευγενικά, αλλά και ίσως λίγο ειρωνικά: « Θέλετε να πείτε ότι αν φέρουμε τώρα από την βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου μια αγγλική μετάφραση της Αινειάδας, θα μπορέσετε να δείξετε αυτό που υποστηρίζετε;» «Βεβαίως», του είπα, «αν μου δώσετε τρία ή τέσσερα λεπτά να βρω τους στίχους που αναφέρονται στον θάνατο του Λαοκόωντα». Η απάντησή μου τράβηξε, φαίνεται, περισσότερο το ενδιαφέρον του καθηγητή και έδωσε εντολή να φέρουν μια μετάφραση αυτού του βιβλίου από τη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου. Στα λίγα λεπτά που χρειάστηκαν για να φτάσει η Αινειάδα στα χέρια μου, φοιτητές και καθηγητής περίμεναν σιωπηλοί, για να δουν αν το βιβλίο του Βιργίλιου θα επιβεβαίωνε την παρατήρησή μου. Με τη βεβαιότητα πια ότι καθηγητής και ακροατήριο δεν είχαν κλασική παιδεία, πήρα, με σταθερό χέρι, την Αινειάδα, που μου έφεραν, και άρχισα να την ξεφυλλίζω στις πρώτες σελίδες του πρώτου βιβλίου. Όταν έφτασα στον στίχο 201, άρχισα να διαβάζω φωναχτά για να με ακούνε όλοι. Παραθέτω τους στίχους σε δική μου έμμετρη απόδοση για την περίπτωση.
Ο Λαοκόων, με κλήρο εκλεγμένος λειτουργός
Του Ποσειδώνα, έσφαξε υπερμεγέθη ταύρο
Κοντά στους ιερούς βωμούς. Κι αμέσως να δυο φίδια
(Νιώθω φρίκη που το λέω) μέσα απ’ της Τενέδου
Τα γαλήνια νερά ορμούν και μ’ αρίφνητους κύκλους
Και μ’ άλλους τόσους ελιγμούς προς τις ακτές τραβάνε.
Δεν πρόλαβα να συνεχίσω και όλοι γύρω μου, με πρώτο τον καθηγητή, σηκώθηκαν και άρχισαν να χειροκροτούν και να εκδηλώνουν με επιφωνήματα θαυμασμού την επιδοκιμασία τους. Όταν έγινε πάλι ησυχία, ο καθηγητής στράφηκε προς εμένα λέγοντας: « Επομένως πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο Μπάιρον έχει εδώ λάθος». « Ο Μπάιρον», είπα τότε για να εξηγήσω την αιτία του λάθους, «δεν είναι αρχαιολόγος∙ είναι ποιητής και περιγράφει στο άγαλμα αυτά που βλέπει, ή πιο σωστά αυτά που σώζονται. Δεν έχει δηλαδή τις γνώσεις και τη φαντασία του αρχαιολόγου, για να συμπληρώσει ό,τι δεν διασώθηκε στο άγαλμα. Αν προσέξουμε καλά αυτό το σύμπλεγμα, θα διαπιστώσουμε ότι ο Λαοκόων παριστάνεται, καθώς παλεύει ν’ απαλλαγεί από τα δυο ερπετά, να κρατάει στα δυο του χέρια τα κεφάλια τους. Το κεφάλι που κρατάει με το αριστερό του χέρι σώζεται∙ το άλλο όμως που κρατάει με το δεξί δυστυχώς δεν σώζεται. Βλέποντας ο Μπάιρον μόνο ένα κεφάλι, ξεγελιέται και πιστεύει ότι πρόκειται για ένα τεράστιο φίδι ή όπως λέει ο ίδιος « enormous asp». Και χωρίς να περιμένω απάντηση, συνέχισα : « Ο Μπάιρον ήταν ποιητής που εμπνέεται και γράφει εν κινήσει, ταξιδεύοντας, θέλω να πω. Τον Τσάιλντ Χάρολντ, όπως πολύ καλά γνωρίζετε, άρχισε να τον γράφει ταξιδεύοντας στην Ελλάδα. Ό,τι λοιπόν έβλεπε στα ταξίδια του το έκανε ποίηση. Το φορητό γραφειάκι που είχε πάντα μαζί του σώζεται σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο της Ελληνικής Επανάστασης στην Αθήνα. Αν αποφασίσετε ποτέ να επισκεφθείτε την ελληνική πρωτεύουσα, μην παραλείψετε να πάτε να το δείτε, αξίζει τον κόπο — και για σας που τον διδάσκετε αξίζει πολύ περισσότερο». Και μόλις είπα αυτά, είδα τον κύριο καθηγητή να κοιτάζει το ρολόι του λέγοντας : « Θα συνεχίσουμε για τον Μπάιρον στο άλλο μάθημα».
