Το φροϋδικό μοντέλο ερμηνείας του μηχανισμού της καλλιτεχνικής δημιουργίας και των δημιουργικών διανοητικών δραστηριοτήτων γενικότερα, βασίζεται σε ένα ισχυρό σημείο εκκίνησης: την αίσθηση του «ανικανοποίητου ή της δυσφορίας» που κατακλύζει την ύπαρξη μέσα στον πολιτισμό!
Η κοινωνία θέτει όρια, κανόνες, απαγορεύσεις, ορίζει σε μεγάλο βαθμό τα πλαίσια μέσα στα οποία κάποιες ενορμήσεις δύνανται να ικανοποιηθούν. Το Εγώ πιέζεται συχνά από τις λιμπιντικές ενορμήσεις και τις υπερεγωτικές απαιτήσεις – ανεκπλήρωτες φιλοδοξίες, υποφέρει και δυσφορεί. Έτσι προκαλούνται ενδοψυχικές εντάσεις και συγκρούσεις. Η ενδοψυχική ισορροπία ανατρέπεται. Το Εγώ επιστρατεύει τις άμυνές του προκειμένου να αντλήσει ηδονή από κάποιες φαντασιωτικές πηγές ώστε να σβήσουν οι εντάσεις και να επανέλθει η ισορροπία. Η ύπαρξη γνωρίζει τον δρόμο που την επαναφέρει στην πραγματικότητα με τρόπους θεσμικά εξυψωμένους. Με την τέχνη!
Το παιγνίδι, ηδονή και έκσταση
Ο Φρόυντ αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει το δημιουργικό παιγνίδι για το παιδί, την ανάπτυξη του Εγώ και την ψυχική ισορροπία του! Πολύ αργότερα όταν ενηλικιωθεί, το παιγνίδι υποκαθίσταται από παραπλήσιες δραστηριότητες. Διότι δεν λησμονεί την ηδονή του παιγνιδιού και επιδιώκει να ανακαλύψει υποκατάστατά του ή παραπλήσιες δραστηριότητες που τη διασφαλίζουν. Ως εκ τούτου ο δημιουργικός συγγραφέας συμπεριφέρεται όπως το παιδί όταν παίζει: δημιουργεί έναν κόσμο φανταστικό στον οποίο επενδύει τεράστια ποσά συναισθήματος. Παίζει, ονειροπολεί, χτίζει με τις ψηφίδες των φαντασιώσεών του τα σενάρια και αντλεί ηδονή. Καταστρέφει και αναδομεί έναν κόσμο. Ο Φρόυντ θέτει τα θεμέλια για την θεωρητική ανάπτυξη του «δυνητικού χώρου» και της σχέσης με το «μεταβατικό αντικείμενο».
Ας επανέλθουμε ωστόσο στην θέση του Φρόυντ, ότι το ανικανοποίητο σπρώχνει τον δημιουργό, τον ωθεί να αποσυρθεί στην μοναξιά του, στην κάψα ενός κλειστού συστήματος του οποίου πυρήνας είναι το Εγώ. Πρόκειται για ένα κλειστό εγωκεντρικό ναρκισσιστικό σύστημα όπου το Εγώ αναλαμβάνει τα ηνία. Εδώ μας επισημαίνει ένα καινούριο στοιχείο, την επιστροφή του «απωθημένου». Οι ενορμήσεις οι οποίες είχαν απωθηθεί από το Εγώ επιστρέφουν δυναμικά και απαιτούν την ικανοποίησή τους. Τείνουν να κυριαρχήσουν στο Εγώ. Τη στιγμή αυτή που οι επικίνδυνες ενορμήσεις τείνουν να κυριαρχήσουν επιτυγχάνεται ένας
«συμβιβασμός» ανάμεσα στα δύο ψυχικά συστήματα. Οι ενορμήσεις – ενέργεια που έρρεε ελεύθερα από το Ασυνείδητο ανακάμπτει προς το Εγώ και δεσμεύεται. Το Εγώ επιστρατεύει τις άμυνές του, μετουσιώνει την ενέργεια, την «αποσεξουαλικοποιεί» ή την «ουδετεροποιεί» και την στρέφει σε στόχους θεσμικά αποδεκτούς. Ο συμβιβασμός αυτός επιτρέπει ώστε οι απωθημένες ενορμήσεις ή και παραστάσεις να εκφραστούν μεταμφιεσμένες διαμέσου μιας αισθητικής συμβολικής γλώσσας σε στόχους εξυψωμένους κοινωνικά. Έτσι επιτυγχάνεται ο έλεγχος της «παλινδρόμησης».
Ο καλλιτέχνης ανακατατάσσει τα πράγματα του κόσμου, καταστρέφει, επιτίθεται, ταυτίζεται, ανατρέπει, διευθετεί, διατυπώνει συμβολικά το επιθυμητό, και πίσω από το άτρωτο δυνάμεθα να αναγνωρίσουμε την «Αυτού Μεγαλειότητα του Εγώ!»
Θεραπευτική τέχνη
Η τέχνη σήμερα χρησιμοποιείται για την θεραπεία των συγκρούσεων. Ωστόσο συχνά η μετουσιωμένη ενέργεια δεν έχει αυτονομηθεί πλήρως, διατηρεί τα χαρακτηριστικά του ενστίκτου, οπότε μειώνεται η αποδοτικότητα ή και αναστέλλεται. Τότε αναφερόμαστε σε δυσλειτουργία ή αναστολή των λειτουργιών, ψυχικές λειτουργίες επενδεδυμένες με σεξουαλικότητα!
Τέχνη και ανατροπή, ως modus vivendi (μερικά επικίνδυνα συμπεράσματα)
Ο συμβιβασμός λοιπόν, ανάμεσα στις απαιτήσεις των ενδοψυχικών συστήμάτων, Εγώ –συνείδηση, Υπερεγώ και ενέργειες του ασυνειδήτου, επιτυγχάνεται με τον έλεγχο που ασκεί το Εγώ το οποίο αναλαμβάνει τα ηνία. Ανασυγκροτεί τις δυνάμεις του. Μπορεί να γίνει πιο συνειδητό στις επιλογές του, να κάνει υπερβάσεις, να εκφράζει με τρόπο συμβολικό τις ανατρεπτικές τάσεις, να εκφράζει τις ανατρεπτικές ενορμήσεις μεταμφιεσμένες με τρόπο συμβολικό. Η ύπαρξη έτσι αντέχει, αλλά και δρά στη σκληρή πραγματικότητα, προστατεύει το όνειρο και χτίζει τον μύθο της. Οι συγκρούσεις και η ικανότητα μετουσίωσής τους (εκλέπτυνση τρόπων μέσω μιας αισθητικής γλώσσας διφορούμενης και αινιγματικής) παράγουν πολιτισμό! Η ανατρεπτική τους φύση δύναται λοιπόν να συνειδητοποιηθεί, να λάβει την μορφή ανατρεπτικού μηνύματος, ως μορφή επικοινωνίας συνειδητή αφυπνιστική, ηθελημένη. Να καταλύσει την ενοχή.
Βιβλιογραφία
S.Freud. L Io e l Es. 1976 Boringhieri
L inibizione, sintomo, e angoscia.1978 Boringhieri
Il poeta e la fantasia
E.Kris.Ricerche psicoanalitiche sull arte. Einaudi 1967
H.Gombrich.Freud e la psicologia dell arte. Einaudi 1967
A.Hauser. Le teorie dell arte. Einaudi 1974
F,Orlando. Per una teoria Freudiana della letteratura . Einaydi 1973
Winnikot.Playing and reality. Tavistock 1971
Η Χαρίκλεια Βασιλείου σπούδασε στην Φλωρεντία Φιλοσοφία με κατεύθυνση Ψυχανάλυση και Τέχνη. Άρθρα της δημοσιεύθηκαν σε ελληνικά περιοδικά. Ποιητικές συλλογές και διηγήματα εξέδωσε σε διάφορους εκδοτικούς οίκους. Ασχολήθηκε με την ανατολίτικη φιλοσοφία και συνέγραψε δοκίμιο για τη Γιόγκα.
