Το Εθνικό Θέατρο στα πλαίσια των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου παρουσίασε (29 και 30/7/22) την τραγωδία του Σοφοκλή Αίας στο θέατρο της Επιδαύρου σε σκηνοθεσία Αργύρη Ξάφη. Δεν χρειάζεται να μιλήσει κανείς ιδιαίτερα για την ωραιότητα και την ενέργεια του χώρου · η εμπειρία της θέασης εκεί βιώνεται ως ανεπανάληπτη και μοναδική. Η αίσθηση αυτή συμπληρώνεται με την προσδοκία της ποιοτικής ψυχαγωγίας από την παρακολούθηση ενός εμβληματικού έργου και από την πληρότητα που προκαλεί ο συμπνευματισμός με ένα κοινό, κάθε ηλικίας,  το οποίο επιλέγει να φτάσει ώς εκεί προσφέροντας, πέρα από τη διάθεσή του, χρόνο, κόπο και δαπάνη.

    Έτοιμοι, λοιπόν, ο καθένας με τον τρόπο του να παρακολουθήσουμε Αίαντα, το αρχαιότερο από τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή (τοποθετείται μεταξύ του 460 και 450 π.Χ.). Πρόκειται για την τραγωδία που δραματοποιεί την επιστροφή του ομώνυμου ήρωα στη λογική  και την αυτοκτονία του μετά την  κρίση θεόσταλτης μανίας, κατά την οποία κατακρεούργησε τα κοπάδια των Αχαιών πιστεύοντας ότι φονεύει εκείνους και τους τιμωρεί, επειδή του στέρησαν τα όπλα του Αχιλλέα και τα πρόσφεραν στον Οδυσσέα, παραγνωρίζοντας  την ανδρεία του ήρωα. Το έργο αρχίζει με την «μοναδική σκηνή», κατά τον Albin Lesky,  όπου ακούμε τη θεά Αθηνά να φροντίζει  τον προστατευόμενό της Οδυσσέα και να προαναγγέλλει τη μανία του Αίαντα ως τιμωρία της αλαζονικής του συμπεριφοράς. Στην προλογική αυτή σκηνή αναπτύσσεται ο προβληματισμός που διαπνέει το έργο και επί της οποίας οικοδομείται η πλοκή του. Όμως, ο σκηνοθέτης Αργύρης Ξάφης αποφάσισε να αντιστρέψει το έργο. Ο ίδιος σε συνέντευξή του ( FAQ mag, 04/07/2022)  δήλωσε «θα αναποδογυρίσω το έργο και το δεύτερο θα γίνει πρώτο μέρος». Επέλεξε δηλαδή το δράμα να τελειώσει με την προλογική-κατευθυντήρια σκηνή και τη σκηνή της αυτοκτονίας, όταν ο ήρωας έχει συνέλθει από την κρίση μανίας, έχει συνειδητοποιήσει την ύβρη του και με αποφασιστικότητα και συνέπεια επιλέγει πια τον δρόμο για τον θάνατο, γιατί κατάλαβε ότι υπάρχει στον κόσμο μια τάξη, η οποία στηρίζεται σε συνεχή μεταβολή και ζητά από αυτόν να την αποδεχθεί και να υποταχθεί. Ο ήρωας αποφασίζει να πεθάνει με τιμή γιατί αυτό ταιριάζει στον «αγαθόν» άνδρα (στ.479). Φθάνει σε αυτό το σημείο επίγνωσης αμετάπειστος από τις παρακλήσεις της γυναίκας του Τέκμησσας και του Χορού, παραμερίζοντας και την πατρική αγάπη για τον μικρό του γιο τον Ευρυσάκη. Αυτή την οδυνηρή πορεία της εσωτερικής αλλαγής που κορυφώνει την τραγικότητα, ο σκηνοθέτης επέλεξε,  εντελώς αυθαίρετα κατά τη γνώμη μου, να την καταργήσει, αφού την τοποθέτησε στην αρχή. Προσπάθησε να πειθαναγκάσει το κοινό να ζήσει μια κορύφωση στην αρχή, απροετοίμαστη από τη δέση/εξέλιξη  του έργου και στο τέλος να φύγει ακούγοντας τον Πρόλογο. Στην ουσία κατάργησε την αριστοτελική κάθαρση. Γιατί όμως; Τι εξυπηρέτησε αυτή η ανατροπή; Ο τεχνίτης Σοφοκλής που «έχτισε» τη σταδιακή εξέλιξη όχι απλώς της υπόθεσης αλλά και των τραγικών χαρακτήρων-ηρώων έπρεπε να αγνοηθεί; Τι προσέφερε αυτό το «τέχνασμα» εκτός από σύγχυση;

Είναι προφανές ότι, όταν η πλοκή «αναποδογυρίζει»  και συμπαρασύρει και το τραγικό ήθος των ηρώων, αλλοιώνεται η όλη παράσταση.

     Πέρα από αυτή την επέμβαση,  μένοντας στη σκηνοθεσία είναι δίκαιο να αξιολογηθεί θετικά το εύρημα της οπτικοποίησης, με επιτυχία, της σφαγής του κοπαδιού. Σε αυτό βοήθησε ιδιαίτερα η επιλογή του σκηνικού (Μαρία Πανουργιά) και ο κατάλληλος φωτισμός (Αλέκος Αναστασίου) που ήταν γενικά επιτυχής. Η επιλογή των μουσικών οργάνων και η μορφή της μουσικής τόνιζε άλλοτε την ιεροπρέπεια και άλλοτε την τραγικότητα των στιγμών, ταίριαζε με το κλίμα της απειλής του θανάτου και της παρουσίας του, αλλά υστερούσε σε μελωδικότητα. Σεβασμός υπήρξε συνολικά στην αντιμετώπιση του κειμένου και του πνεύματός του και δεν υπήρξαν προκλητικές επεμβάσεις στο όνομα ενός κενού «μοντερνισμού». Ίσως το πλαστικό που σκέπαζε τον νεκρό Αίαντα να ήταν καλύτερο να είχε αντικατασταθεί από άλλο φυσικό υλικό.

      Άφησα τελευταίο το μέρος των ηθοποιών, οι οποίοι βέβαια ακολούθησαν τις οδηγίες του σκηνοθέτη. Η ηθοποιός Δέσποινα Κούρτη  ως Αθηνά καθοδηγήθηκε να είναι φιγούρα αντίθετη με τον ρόλο της βασικής θεότητας που ο Σοφοκλής επινόησε, μια φιγούρα με κωμικά στοιχεία και ενδυμασία που θύμιζε Πίτερ Παν, εντελώς έξω από τον ρόλο. Ο Αίας (Στάθης Σταμουλακάτος)  δεν κατάφερε, κατά τη γνώμη μου, να προκαλέσει τον «ἔλεον» των θεατών, να συγκινήσει δηλαδή  και να γίνει ο τραγικός ήρωας.  Οι Ατρείδες, Αγαμέμνων (Νίκος Χατζόπουλος) και Μενέλαος (Γιάννης Νταλιάνης) επιλέχθηκε από τον σκηνοθέτη να προκαλούν συχνά τη θυμηδία, κατανοητό σε ένα βαθμό για τον Μενέλαο, αλλά πολύ άστοχο για τον Αγαμέμνονα. Στον Οδυσσέα  δεν επετράπη να αναπτύξει επί σκηνής την ικανότητα να διακρίνει καταστάσεις, να δείχνει ότι κατανοεί την ανθρώπινη μοίρα και την «ισκιόμορφη» ύπαρξη των θνητών ώστε να φθάσει να συμπονά  ακόμη και τον εχθρό του, όπως ο Σοφοκλής τον διαμόρφωσε. Ο ικανός ηθοποιός Δημήτρης Ήμελλος που τον ενσάρκωσε, δυστυχώς, δεν αξιοποιήθηκε. Διακρίθηκαν και στήριξαν την παράσταση η Τέκμησσα ( Εύη Σαουλίδου) και ο Τεύκρος (Χρίστος Στυλιανού),  γιατί κατόρθωσαν να πείσουν με την υποκριτική τους δύναμη  και να ενσαρκώσουν επιτυχώς τους τραγικούς ήρωες του σοφόκλειου έργου. Ο Χορός αποτελεσματικός στον ρόλο του, αν  και ορισμένες κινήσεις του επιλέχθηκαν να είναι τέτοιες ώστε να θυμίζουν αρχαία «νευρόσπαστα». Ποιος ξέρει γιατί; Ερώτημα επίσης παραμένει γιατί ο σκηνοθέτης σε μια κλασική τραγωδία του Σοφοκλή  επέλεξε να εισαγάγει και κωμικές πινελιές, τόσο ξένες και παραφωνικές.

    Παρ’ όλα αυτά η Επίδαυρος θα συνεχίσει ως χώρος να μας αποζημιώνει, ο λόγος των μεγάλων μας τραγικών ποιητών να μας προβληματίζει όντας επίκαιρος και οι σκηνοθέτες με τις επιλογές τους να μας προκαλούν, αποκαλύπτοντας τον  βαθμό της ικανότητάς τους να προσλάβουν το πνεύμα των μεγάλων έργων και να τα σκηνοθετήσουν αναλόγως.

  Η Χρύσα Αλεξοπούλου είναι δρ. Κλασικής Φιλολογίας (ειδίκευση στο Αρχαίο Δράμα)