«Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός χρεοκόπησε μια και καλή , με τούτο τον πόλεμο…Δεν έχουμε να σώσουμε τίποτε από αυτόν τον πολιτισμό, ας πάει καλλιά του: έχουμε να σώσουμε τον άνθρωπο, αν μπορούμε» (Γ. Σεφέρης, Μέρες Δ’, σ. 224).
Πρόκειται για το ποίημα «Ο Στράτης Θαλασσινός στη Νεκρή Θάλασσα», που γράφει ο Σεφέρης στις αρχές Ιουλίου του 1942, μεσούντος δηλαδή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Στράτης Θαλασσινός είναι μία περσόνα του ποιητή. Μέσα στο ποίημα θα περάσει η εμπειρία του Σεφέρη από τη μετάβασή του στην Ιερουσαλήμ, όταν ο φόβος για την επικείμενη κατάληψη της Αιγύπτου από τους Γερμανούς οδηγεί στην ξαφνική εκκένωσή της, για να βρεθούν οι Υπηρεσίες μακριά από τον χώρο των επερχόμενων συγκρούσεων. Η Ιερουσαλήμ, στην οποία έχουν καταφύγει χιλιάδες πρόσφυγες, μεταξύ των οποίων κι ο ποιητής, γίνεται σύμβολο της προσφυγιάς της ανθρωπότητας εξαιτίας του πολέμου και η Νεκρή Θάλασσα της ερήμωσής της εξαιτίας της χρεοκοπίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι, κατά τον Σεφέρη, η απόδειξη αυτής της χρεοκοπίας που οδήγησε την ανθρωπότητα στην καταστροφή και στο κουρέλιασμα της ανθρώπινης συνείδησης, στο στέγνωμα της αγάπης και στην έλλειψη της ανθρωπιάς.
Ιερουσαλήμ, ακυβέρνητη πολιτεία,
Ιερουσαλήμ, πολιτεία της προσφυγιάς
είναι οι δύο πρώτοι στίχοι του ποιήματος. Βαρύθυμος ο ποιητής περπατάει μέσα στην Ιερουσαλήμ, που κατάντησε «ακυβέρνητη πολιτεία» και «πολιτεία της προσφυγιάς» και σκέφτεται τον εξευτελισμό των ανθρώπων, την ισοπέδωση, την καταστροφή της ζωής τους, το γύμνωμα της ψυχής τους μέσα στη σύγχυση του πολέμου. Σκέφτεται τον πόνο, τα βάσανα και την πίκρα του ανθρώπου που κατάντησε «πραμάτεια» σ’ ένα κόσμο που βρίσκεται σε πανικό και βουλιάζει.
Μια εκδρομή του στη Νεκρή Θάλασσα του δίνει την αφορμή να τη χρησιμοποιήσει ως σύμβολο, καθώς ήδη ειπώθηκε, της ερήμωσης της ανθρωπότητας σ’ αυτή την ώρα του πολέμου. Καλύτερο σύμβολο ερήμωσης και θανάτου θα ήταν πολύ δύσκολο να βρεθεί, γιατί του κάνει εντύπωση «η τέλεια απουσία κάθε ζωντανού πράγματος…Όχι μόνο τα ψάρια ή τα άλλα έντομα του νερού δεν υπάρχουν, αλλά ούτε φύκια, ούτε το παραμικρό φυτικό χνούδι πάνω στα χαλίκια του βυθού».
Στη Νεκρή θάλασσα/δεν είναι ψάρια/δεν είναι φύκια/μήτε αχινοί/δεν έχει ζωή./Δεν είναι ζωντανά/που έχουν στομάχι/για να πεινούν/να θρέφουν νεύρα/για να πονούν.
Στη Νεκρή Θάλασσα/η καταφρόνια/είναι η πραμάτεια/του κανενού,/έξω απ’ το νου….
Στη Νεκρή Θάλασσα/οχτρούς και φίλους/παιδιά, γυναίκα/και συγγενείς,/άει να τους βρεις..
Νιώθει τον εαυτό του την ώρα που κολυμπά «σαν μια εφιαλτική εξαίρεση της ζωής που κολυμπά μέσα στον υγρό τούτο θάνατο». Ο συμβολισμός κυριολεκτεί και ο ποιητής εξανίσταται και καταγγέλλει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. « Λέμε πως πολεμούμε για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός χρεοκόπησε μια και καλή, με τούτο τον πόλεμο. Η Γερμανία είναι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός και τα καμώματά της τέλεια ευρωπαϊκά, δηλαδή επιστημονικά. Μας σκοτώνουν, μας εξαρθρώνουν, μας ερημώνουν σύμφωνα με όλους τους κανόνες της επιστήμης….Δεν έχουμε να σώσουμε τίποτε από αυτόν τον πολιτισμό, ας πάει καλλιά του: έχουμε να σώσουμε τον άνθρωπο, αν μπορούμε».
Απογοητευμένος λοιπόν ο ποιητής από τον χρεοκοπημένο ευρωπαϊκό πολιτισμό προβάλλει με εμπιστοσύνη στον κόσμο, που βρίσκεται στην ώρα μηδέν, τα ελληνικά ιδεώδη της ανθρωπιάς, τα αιτήματα της ελληνικής ψυχής για ελευθερία, δικαιοσύνη και ανθρωπιά. Μέσα στο ποίημα εκφράζονται σαν καημός για την επιφάνεια του Αιγαίου:
Είμαστε όλοι καθώς η Νεκρή Θάλασσα
Πολλές οργιές κάτω απ’ την επιφάνεια του Αιγαίου.
Έλα μαζί μου να σου δείξω το τοπίο.
Και το ποίημα τελειώνει ως εξής:
Συνεχίζουμε την περιοδεία μας
Πολλές οργιές κάτω από την επιφάνεια του Αιγαίου.
Το ποίημα βέβαια επεκτείνεται σε πολλά δραματικά γεγονότα του πολέμου και σε πολλά συναισθήματα που αυτά δημιουργούν, στα οποία δεν θα αναφερθώ, γιατί δεν θέλω να κάνω μια ολοκληρωμένη ερμηνεία του, αλλά δανείζομαι τόσα όσα μόνο χρειάζονται για να φανούν οι αντιστοιχίες εκείνου του καιρού με την σύγχρονη πραγματικότητα. Αυτές οι αντιστοιχίες άλλωστε δίνουν στο ποίημα κυριολεκτική επικαιρότητα. Ή καλύτερα, αφού η πραγματική αιτία γραφής αυτού του άρθρου είναι βέβαια ο πόλεμος στην Ουκρανία, να φανεί ότι οι πόλεμοι πάντοτε μοιάζουν, καταρρακώνουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, τον εξευτελίζουν, τον καταστρέφουν. Ιδιαίτερη όμως σημασία απ’ αυτή την άποψη έχει η καταγγελία από τον ποιητή του ευρωπαϊκού πολιτισμού ως χρεοκοπημένου, γιατί αναρωτιέται κανείς αμέσως αν ισχύει και σήμερα αυτή η χρεοκοπία, αφού και πάλι στην καρδιά της Ευρώπης μαίνεται καταστρεπτικός πόλεμος. Αν και οι οικονομικές και οι άλλες σχέσεις που έχουν αναπτύξει μεταξύ τους τα ευρωπαϊκά κράτη είναι ικανές να τα κρατήσουν ενωμένα και αλληλέγγυα, παρά ταύτα ο πόλεμος έδειξε ότι υποβόσκουν ανάμεσά τους έχθρες, επικρατούν επεκτατικές τάσεις, επιδιώκουν την εξυπηρέτηση αποκλειστικά των συμφερόντων τους. Υπάρχει μεγάλο έλλειμμα πολιτισμού και ανθρωπιάς. Εκατομμύρια Ουκρανοί τώρα ξεσπιτώθηκαν, ταλαιπωρήθηκαν, έχασαν την ελπίδα τους για ζωή, πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς. Άλλοι πάλι, άμαχοι, τραυματίστηκαν, σημαδεύτηκαν για την υπόλοιπη ζωή τους κι άλλοι, φευ, σκοτώθηκαν.
Ναι, ο ευρωπαϊκός και γενικότερα ο δυτικός πολιτισμός παραμένει χρεοκοπημένος, όσο τουλάχιστον μαίνεται αυτός ο αιματηρός πόλεμος. Και θανάσιμα πληγωμένη είναι η ιδανική ηθική αίσθηση του ανθρώπου, εκείνη που όταν παραμένει άτρωτη τον κάνει να ατενίζει το μέλλον του με αισιοδοξία και ασφάλεια, πράγματα που είναι τα δεδομένα και τα ζητούμενα ενός ουσιαστικά αναπτυγμένου πολιτισμού. Η ανασφάλεια, η έλλειψη ειρήνης, η καταστρατήγηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η προσφυγιά, ο θάνατος είναι δείγματα χρεοκοπίας ενός πολιτισμού.
Ναι, και η ΕΕ, η οποία θεωρείται το πιο πολιτισμένο κομμάτι της Ευρώπης, χρεοκοπημένη είναι πολιτισμικά, και ίσως δεν έχει μέλλον με τόση διάσπαση που υπάρχει στα κράτη μέλη της με αιτία τα στενά οικονομικά συμφέροντα του κάθε κράτους και την τάση ορισμένων εξ αυτών να ηγεμονεύσουν επί των άλλων. Θα μπορούσε ωστόσο, πιστεύω, να εμποδίσει αυτό τον πόλεμο, όχι βέβαια με τις αυστηρές κυρώσεις που άλλωστε προς το παρόν δεν αποδίδουν, αλλά με ειλικρινέστερες πολιτικές που να οδηγούν στην εξομάλυνση των διαφορών και την ειρηνική επίλυσή τους. Όμως δεν το έπραξε, αλλ’ αντ’ αυτού εδώ και χρόνια υποδαύλιζε μαζί με τους συμμάχους της, τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, αυτή τη διένεξη μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας και σκοπίμως αγνοούσε τα δίκαια της άλλης πλευράς. Όταν το 1961 η Σοβιετική Ένωση αποπειράθηκε να εγκαταστήσει πυρηνικούς πυραύλους στην Κούβα, μιαν ανάσα δηλαδή από την Αμερική, παρά λίγο να γίνει «σκόνη όλος ο πλανήτης». Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, παρά τις εγγυήσεις που έδωσε το ΝΑΤΟ ότι δηλαδή καμιά από τις χώρες επιρροής της δεν θα εντασσόταν στη συμμαχία, όμως σήμερα η Ρωσία βρίσκεται περικυκλωμένη από χώρες που ανήκαν στη δική της επιρροή και σήμερα είναι ενταγμένες στο ΝΑΤΟ: Ρουμανία, Ουγγαρία, Σλοβακία, Πολωνία, Βουλγαρία, χώρες της Βαλτικής. Μόνον η Ουκρανία απομένει για να ολοκληρωθεί ο κλοιός γύρω από τη Ρωσία. Αυτά όμως αγνοήθηκαν από τη Δύση.
Επανέρχομαι. Επομένως, πρέπει να πούμε ότι, αν τις συμπεριφορές της Ρωσίας αυτή την ώρα τις χαρακτηρίζει απαράδεκτη επιθετικότητα, βιαιότητα, απανθρωπισμός, τις πολιτικές της Δύσης γενικότερα τις διακρίνει μια βαθιά υποκρισία. Όχι, δεν πιστεύω ότι με τις κυρώσεις που επιβάλλουν οι σύμμαχοι και με τον εξοπλισμό της Ουκρανίας εξυπηρετούν την ειρήνευση, αλλά αντίθετα τη συνέχιση του πολέμου, ο οποίος εξυπηρετεί μόνο τα δικά τους συμφέροντα, ένα εκ των οποίων είναι η ένταξη της Ουκρανίας στις χώρες του δικού τους κύκλου επιρροής.
Ναι, ο πολιτισμός ειδικότερα των ΗΠΑ παρουσιάζει μεγάλα ελλείμματα, γιατί οι ΗΠΑ δεν χρησιμοποίησαν πάντοτε τη δύναμή τους επ’ ωφελεία της ανθρωπότητας, την ειρηνική συνύπαρξη με άλλα κράτη, αλλά εν πολλοίς για την υποταγή τους, την καταστροφή και την αφαίμαξή τους. Η πολιτική των ΗΠΑ, νομίζω, είναι κατεξοχήν υποκριτική, γιατί, ενώ κατηγορεί δικαίως την Ρωσία για τον πόλεμο που δημιούργησε στην Ουκρανία προκειμένου να την εντάξει στις χώρες της δικής της επιρροής μέσα στο πλαίσιο αναθεωρητικών απόψεων που φτάνουν μέχρι τον Λένιν, ωστόσο αυτή η αμερικανική πολιτική απώλεσε τη μνήμη της για όσα έπραξε κατά καιρούς στο Βιετνάμ, στο Ιράκ, στη Λιβύη, στο Αφγανιστάν, στη Σερβία, στη Συρία κ.α. Εμάς τους Έλληνες άλλωστε μας πονάει το γεγονός ότι το ΝΑΤΟ κι όλη η Δύση δεν έδειξε την ίδια ευαισθησία, που δείχνει τώρα για την Ουκρανία, για την αιματηρή επίθεση της Τουρκίας, μέλους του ΝΑΤΟ, το 1974 στην Κύπρο. Και συνεχίζει να αδιαφορεί για την παράνομη κατοχή του 40% του νησιού κι ακόμη για τις επιθετικές τάσεις της γείτονος χώρας και τις διαρκείς παραβιάσεις των εναερίων ελληνικών χώρων.
Η αίσθηση της αδικίας που έχουμε από όλες τις εξουσίες -δυτικές ή μη- δεν μας αφήνουν δυστυχώς να κοιτάξουμε το μέλλον της ανθρωπότητας με αισιοδοξία. Ο λόγος του ποιητή για τη χρεοκοπία του ευρωπαϊκού πολιτισμού δυστυχώς ισχύει και για σήμερα. Προς το παρόν η Ουκρανία είναι καρφωμένη πάνω στον σταυρό του μαρτυρίου της, ηρωϊκή, υπομονετική, όμορφη και μου θυμίζει εκείνη τη σταυρωμένη γοργόνα – σύμβολο της ιδανικής ηθικής αίσθησης – του τελευταίου στίχου του σεφερικού ποιήματος: «Ο Μαθιός Πασχάλης ανάμεσα στα τριαντάφυλλα», το οποίο έγραψε ο Σεφέρης το 1937, για να εκφράσει την απόγνωσή του για τον πόλεμο που ερχόταν και ο οποίος έμελλε να σταυρώσει αυτή την αίσθηση:
Με μια γοργόνα σταυρωμένη τότες που ήταν όμορφη, πάνω στο τιμόνι,
στο τιμόνι, εννοείται, του καραβιού που ταξιδεύει η ανθρωπότητα το 1937, αλλά και το 2022.
