Καθώς το 2021 θα γιορτάσουμε την 200ή επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 νομίζω ότι σε πολλές περιπτώσεις ομιλητές και σχολιαστές θα αναφερθούν δικαίως στην «Ελληνική Νομαρχία παρά Ανωνύμου του Έλληνος», στο πολύ σπουδαίο αυτό σύγγραμμα, θα ήθελα να αναφέρω ορισμένα κατατοπιστικά και μόνο στοιχεία για το περί ου ο λόγος έργο. Δεν διεκδικώ την πατρότητα καμιάς έκφρασης παρά μόνον της κατακλείδας του κειμένου μου.
Πράγματι, ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι Η Ελληνική Νομαρχία – Ήτοι Λόγος Περί Ελευθερίας, παρά Ανωνίμου του Έλληνος, που τυπώθηκε στα 1806 στην Ιταλία. Στον υπότιτλο ο συγγραφέας του γράφει:
«Δι΄ ου αποδεικνύεται, πόσον είναι καλλιωτέρα η Νομμαρχιακή Διοίκησις από τας λοιπάς, ότι εις αυτήν μόνον φυλάττεται η Ελευθερία, οπόσων μεγάλων κατορθωμάτων είναι πρόξενος, ότι τάχιστα η Ελλάς πρέπει να συντρίψη τας αλύσους της, ποίαι εστάθησαν αι αιτίαι οπού μέχρι της σήμερον την εφύλαξαν δούλην, και οποίαι είναι εκείναι, όπού μέλλει να την ελευθερώσωσι».
Εις την επόμενη σελίδα υπάρχει η παρακάτω αφιέρωση:
«ΕΙΣ ΤΟΝ ΤΥΜΒΟΝ Του Μεγάλου και Αειμνήστου Έλληνος ΡΙΓΑ του υπέρ της σωτηρίας της Ελλάδος εσφαγιασθέντος: χάριν ευγνωνοσύνης ο συγγραφεύς το Πονημάτιον τόδε ως δώρον ανατίθησι». Και ευθύς μετά εξηγεί τον λόγο αυτής της αφιέρωσης στον Ρήγα, γιατί τον θεωρεί πρόδρομο «μια ταχέας ελευθερώσεως της κοινής πατρίδος μας Ελλάδος» για την οποία θυσίασε τη ζωή του.
Πριν από το κυρίως κείμενο αποτείνεται στον αναγνώστη και μεταξύ των άλλων γράφει:
«…επειδή νομίζω άχρηστον να αποκριθώ εις όσους ήθελον ρωτήσει, διατί κράζομαι ανώνυμος και επειδή τέλος πάντων προσμένω με πόθον να λάβω καμμίαν ορθήν ερμηνείαν, και διόρθωσιν εις κανένα σφάλμα μου ακούσιον: δια τούτο, εις άλλο τι δεν χρησιμεύει η παρούσα μου ξεχωριστή Επιστολή, ει μη μόνον διά να σε ειδοποιήσω, ότι, ανίσως ομοιάζεις εκείνους οπού προφέρουσι το όνομα της Ελλάδος χωρίς να αναστενάζωσι, να μη χάσης τον καιρόν σου ματαίως εις το να αναγνώσης το πονημάτιόν μου τούτο. Έρρωσο».
Απ΄ό,τι φάνηκε από τα λίγα κιόλας παραπάνω το ύφος του Ανωνύμου είναι καταγγελτικό και μαχητικό, και είναι σύμφωνο με το περιεχόμενο του βιβλίου. Θέμα του η επανάσταση για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Θεωρεί μάλιστα ότι ο καιρός έχει πλέον ωριμάσει και ότι οι Έλληνες είναι ικανοί να απελευθερωθούν, όχι στηριζόμενοι στις ξένες δυνάμεις, όπως υποστήριζαν άλλοι (π.χ. Κοραής), αλλά αποκλειστικά στις δικές τους, τις ντόπιες δυνάμεις. Ξεσκεπάζει και μαστιγώνει αλύπητα τους εχθρούς της επανάστασης, τους εκμεταλλευτές του λαού, τους Φαναριώτες, τους κοτζαμπάσηδες, τον κλήρο, και πολλές κατηγορίες (εμπόρους, δασκάλους κλπ) από τους ξενιτεμένους Έλληνες. Ο συγγραφέας δείχνει από τη μια να είναι γεμάτος από αγάπη και πόνο για τους βασανισμένους υπόδουλους Έλληνες και από την άλλη με μίσος για τους τυράννους που συμμαχώντας με τους Τούρκους εμπόδιζαν την επανάσταση.
Όλο το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε μέρη: Στο Α’ κάνει λόγο για την ανθρώπινη ευτυχία και υμνεί τα ελεύθερα πολιτεύματα. Μιλά για την αναγκαιότητα της ελευθερίας. Στιγματίζει επίσης τα ανελεύθερα και τυραννικά καθεστώτα. Στο Β΄μέρος που έχει ως τίτλο:«Τύραννοι και δούλοι» στηλιτεύει τα μοναρχικά καθεστώτα και εξευτελίζει τους μονάρχες, οι οποίοι με την παραμικρή αιτία «αποφασίζουν τον θάνατον τόσων χιλιάδων υπηκόων, κηρύττοντες τον πόλεμον αναμεταξύ των». Στο Γ’ μέρος που έχει ως τίτλο: «Η Ελλάδα στα δεσμά της» περιγράφει την εκμετάλλευση της αγροτιάς, των χειροτεχνών και των νοικοκυρέων. Στο Δ’ μέρος εξετάζει τα αίτια της σκλαβιάς που είναι «το αμαθές ιερατείο και η απουσία αρίστων πολιτών» που ζούνε στο εξωτερικό. Δριμύτατες είναι οι κατηγορίες ενάντια στους πλούσιους και στους κληρικούς εξαιρώντας βέβαια τους λίγους τίμιους. Και στο Ε’ μέρος που έχει ως τίτλο: «Η ανάσταση του γένους» προσπαθεί να πείσει ότι η απελευθέρωση του γένους είναι δυνατή με μόνες τις δυνάμεις του Έθνους.
Οι επιδράσεις που δέχτηκε ο Ανώνυμος έχουν επισημανθεί από τους μελετητές και είναι αρκετές, όπως α) από την αρχαία φιλοσοφία (ιδιαίτερα από τον Αριστοτέλη) β) από τον Γαλλικό Διαφωτισμό (Μοντεσκιέ, Ρουσώ) και από τις απηχήσεις του στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό (π.χ. Ρήγας) γ) από την προβληματική της εθνικής αποκατάστασης της Ιταλίας (από τον Μακιαβέλλι ώς τον Αλφιέρι) και δ) από τον πρώιμο ουτοπικό σοσιαλισμό.
Ποιο ρόλο έπαιξε για την προετοιμασία της Επανάστασης του 1821 δεν είναι γνωστό, αλλά υποθέτουν οι μελετητές ότι στο πλαίσιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού συνέβαλε στις κοινωνικοπολιτικές διεργασίες που οδήγησαν στον ξεσηκωμό των Ελλήνων. Παρά ταύτα μέχρι το 1944 ουσιαστικές αναφορές στην Ελληνική Νομαρχία δεν υπήρξαν. Αφορμή έδωσε ο φιλόλογος Κ.Α. Παπαχρίστος με μία μελέτη του την οποία παρουσίασε στην Ακαδημία ο Νίκος Α. Βέης τον Ιούνιο αυτού του έτους, όταν ακόμη κύριοι της Αθήνας ήταν οι Γερμανοί. Η αναφορά του Βέη στο «κήρυγμα φιλελευθερισμού και πατριδολατρίας, στο κατακουρέλιασμα των τυράνων και εκείνων που τους προσκυνούν» ενθουσίασε το ακροατήριο και σύντομα διαδόθηκε ως προμήνυμα για την πτώση της γερμανικής τυραννίας.
Έκτοτε και εν μέσω του Εμφυλίου πολέμου η Ελληνική Νομαρχία εκδόθηκε δύο φορές και σχεδόν ταυτόχρονα γύρω στα 1948. Μία του Β. Τωμαδάκη που ήταν «δεξιός» και μία του Γ Βαλέτα, που ήταν «αριστερός». Αυτές οι δύο εκδόσεις διαφωνούν, όπως είναι κατανοητό σε πολλά, αλλά συγκλίνουν σε δύο αδιαμφισβήτητα σημεία: τον αντιτυραννικό και πατριωτικό χαρακτήρα της Ελληνικής Νομαρχίας. Ο Βαλέτας προχώρησε σε δεύτερη έκδοση εμπλουτισμένη το 1982 , αλλά και ο Παπαχρίστος εξέδωσε τη δική του εμπλουτισμένη με καινούργια στοιχεία της έρευνας το 1987. Έκτοτε εκδόθηκαν κι άλλες.
Όσο αφορά τώρα τον Ανώνυμο συγγραφέα πολλοί θεωρήθηκαν ως πιθανοί συγγραφείς χωρίς όμως η έρευνα να έχει καταλήξει με βεβαιότητα σε κάποιον από τους Έλληνες του Διαφωτισμού. Καταρχάς, υποστηρίχτηκε πως είναι ο Γιαννιώτης Σπυρίδων Σπάχος, ο οποίος τύπωσε την Νομαρχία «εν Αμστελοδάμω» και όχι στην Ιταλία. Η επικρατούσα όμως σήμερα άποψη είναι ότι η «Ελληνική Νομαρχία» εκτυπώθηκε στο Λιβόρνο. Για τον συγγραφέα πολλές εσωτερικές του κειμένου ενδείξεις παραπέμπουν σε Ηπειρώτη. Κατά καιρούς προτάθηκαν επίσης, μετά τον Σπάχο, ο Ιωάννης Κωλέτης, ο Χριστόφορος Περραιβός, ο Δημήτριος Γουζέλης, ο Αθανάσιος Ψαλλίδας, ο Ιωάννης Πασχάλης Δοννάς, ο Γεώργιος Καλαράς, ο Κοραής κ.ά.
Έτσι ο Ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας παρέμεινε Ανώνυμος. Και καλύτερα, γιατί τα κατά καιρούς Κόμματα και οι Παρατάξεις στην Ελλάδα θα διεκδικούσαν το καθένα για τον εαυτό του την πατρότητά του, για να κρύβουν τις ανομίες τους πίσω από το όνομα του αγνού αυτού πατριώτη, που ίσως γι΄ αυτό κιόλας θέλησε να παραμείνει ανώνυμος. Η μόνη του φιλοδοξία ήταν συμβάλει στην απελευθέρωση της Ελλάδας.
