Ένα πολύ «μοντέρνο» ποίημα του Γ. Σεφέρη από την ποιητική του συλλογή Στροφή (1931) είναι το ποίημα «Ρουκέτα». Ο τίτλος του ποιήματος διευκρινίζεται στις σημειώσεις του τόμου ποιημάτων: Ρουκέτα: φωτοβολίδα, πυροτέχνημα. Πρόκειται για ένα μικρό ποίημα, όπως είναι τα περισσότερα ποιήματα αυτής της συλλογής, που ωστόσο παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες στην ερμηνεία του. Το παραθέτω:
ΡΟΥΚΕΤΑ
Δεν είναι ούτε η θάλασσα
δεν είναι ούτε ο κόσμος
το γαλάζιο αυτό φως
στα δάχτυλά μας
κάτω από τα βλέφαρα
χίλιες αντένες
ψάχνουν ζαλισμένες
τον ουρανό
κόκκινο γαρούφαλο
μοναχό στη γλάστρα
στάθηκες σαν έγραφα
μπρος μου σαν αγάπη
ήταν μια ελαφίνα
κίτρινη σα θειάφι
κι ήταν ένας πύργος
από χρυσάφι
μέτρησαν τα χρόνια τους
πέντε κοράκια
μάλωσαν και σκόρπισαν
σαν πεντάλφα
τα μαλλιά της όμορφης
τ’ άσπρισαν τα κρίνα
στο κορμί της όμορφης
έγραψα βιβλία.
Δεν μπορώ να ζω
όλο με παγόνια
μήτε να ταξιδεύω μερόνυχτα
μέσα στα μάτια της γοργόνας.
Ήδη, με αφορμή το σύμβολο της «γοργόνας» που περιέχει η τελευταία στροφή του ποιήματος, ο λαογράφος και κριτικός λογοτεχνίας Μιχάλης Μερακλής, σχολιάζοντας το βιβλίο του Μηνά Δημάκη, γράφει: Η ποίηση του Σεφέρη, επιχειρεί να φωτίσει το ποίημα ως εξής: «Προσπαθώντας ο Δημάκης να ερμηνεύσει τη «Ρουκέτα», που θεωρεί ερωτικό ποίημα, γράφει σχετικά: Οι τελευταίοι στίχοι (…) λένε: Δε μπορώ να ζω/όλο με παγόνια/μήτε να ταξιδεύω μερόνυχτα/μέσα στα μάτια της γοργόνας. Δηλαδή, εκφράζουν μιαν ευχή: να έρθουν τα πράγματα έτσι που να δημιουργήσουν αδιαφορία για την επηρμένη, άψυχη ομορφιά (παγόνια) και μια λήθη στην καθημερινή ανάμνηση που δυναστεύει τον ποιητή (η γοργόνα που ανακαλεί αιώνια τον Μεγαλέξανδρο)».
Και συνεχίζοντας ο Μιχάλης Μερακλής αντιπαραθέτει την ακόλουθη ερμηνεία: «Ο στίχος του Σεφέρη πρέπει να έχει μια περισσότερο εξειδικευμένη σημασία· σημαίνει το ερωτικό αποκάρωμα, την απονάρκωση και, κατά κάποιο τρόπο, απολίθωση που του προκαλούσε ο έρωτας, και βασίζεται πάνω στη λαϊκή παράδοση, που συνεχίζει πανάρχαια πίστη, ότι, όποιος κοίταζε τις γοργόνες στα μάτια απολιθωνόταν, πέθαινε. Σημειώνω ακόμα ότι το όνομα «γοργόνα» συνηθιζόταν και για βρισιά για κακές γυναίκες που είχαν βάσκανο μάτι» (Μ.Μερακλής, Μηνάς Δημάκης: Η ποίηση του Σεφέρη, Νέα Πορεία, τ.1974, σ. 130-132).
Η «Ρουκέτα βέβαια επιδέχεται πολλές ερμηνείες και ότι πρόκειται για ερωτικό ποίημα είναι η πρώτη και η πιο εύκολη εκδοχή, αφού αρκετοί στίχοι της έχουν πράγματι έναν πλούσιο αισθησιασμό, όπως παρατηρεί και ο Τάκης Σινόπουλος. Επισημαίνει μάλιστα ότι: «Οι εικόνες κι οι λέξεις που χρησιμοποιεί εδώ ο ποιητής πάλλονται από έναν κρυφό αισθησιακό ρυθμό. Περισσότερη οξύτητα αισθησιακή βρίσκω στους στίχους της «Ρουκέτας»: στο κορμί της όμορφης/έγραψα βιβλία. (…). Το ίδιο σκέφτομαι και για τους στίχους του ίδιου ποιήματος: κόκκινο γαρούφαλο/μοναχό στη γλάστρα/στάθηκες σαν έγραψα/μπρος μου σαν αγάπη (Τιμητικό αφιέρωμα στον Γ.Σεφέρη στα τριάντα χρόνια της Στροφής, σ. 185).
Από πολύ νωρίς όμως ο Ανδρέας Καραντώνης κάνει έναν υπαινιγμό ότι «ίσως η Ρουκέτα να συμβολίζει και την ίδια την ποίηση (Α. Καραντώνης, Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1976, σ. 65). Αλλά και ο Γιώργος Σαββίδης το ίδιο αφήνει να υπονοηθεί θεωρώντας τους στίχους: «Τα μαλλιά της όμορφης/τ΄ άσπρισαν τα κρίνα/στο κορμί της όμορφης έγραψα βιβλία». Σημειώνει επίσης ο Σαββίδης ότι οι περισσότερες από αυτές τις αναφορές «είναι συσχετισμένες με ένα αίσθημα ματαιότητας, αμφιβολίας για τη γόνιμη αξία της ποιητικής πράξης» (Τιμητικό αφιέρωμα για τον Σεφέρη, σ. 386).
Αν όμως λάβουμε υπόψη μας ότι από πολύ νωρίς μόνιμη σκέψη του Σεφέρη ήταν η ποίηση στην Ελλάδα και θεωρούσε τον εαυτό του ικανό, 23 μόλις χρονών, ενώ ακόμη σπούδαζε στο Παρίσι, να δώσει «κατευθύνσεις στην τέχνη κάτω στην Ελλάδα» (Ιω. Τσάτσου: Ο αδελφός μου Γ. Σεφέρης, σ.218), τότε αναγκαζόμαστε να δεχτούμε και τη δεύτερη ερμηνεία, που ταυτίζει τη «Ρουκέτα» με την ποίηση. Αυτό έρχεται κιόλας σε συμφωνία με τη γενικότερη προσπάθεια της «Στροφής» που μπορεί να θεωρηθεί και σαν μια σειρά πειραματισμών πάνω στην ελληνική ποίηση. Η χρήση άλλωστε από τον Σεφέρη του λαϊκού στοιχείου της «πεντάλφας» στην 5η στροφή του ποιήματος, σημείου με θεραπευτικό και αποτρεπτικό από επικείμενα κακά χαρακτήρα και που ο Σεφέρης σε άλλη περίπτωση το χρησιμοποιεί ενάντια, κατά κάποιο τρόπο, στην αποστέγνωση προς την οποία βαδίζουμε στις βιομηχανικές κοινωνίες (Δοκιμές, τ. 2, σ. 234), ενισχύει την άποψη ότι ο Σεφέρης αντιμάχεται αυτή την ποιητική αποστέγνωση του ελληνισμού, η χρονική διάρκεια της οποίας καθορίζεται στην ίδια στροφή με τους δύο πρώτους στίχους της: μέτρησαν τα χρόνια τους/πέντε κοράκια (Η μακροζωΐα του κόρακα είναι παροιμιακή. Κατά τη λαϊκή μας παράδοση λένε «κορακοζώητο» τον άνθρωπο που ζει πολλά χρόνια).
Θα μπορούσαμε να πούμε τελικά ότι αυτή η τελευταία ερμηνευτική εκδοχή δεν έρχεται σε αντίφαση με την πρώτη, αλλ’ αντιθέτως συνδυάζεται ιδίως αν θεωρήσουμε σαν ερωτικό αντικείμενο την ποίηση. Έτσι τα ποιητικά νοήματα πυκνώνουν και δικαιολογείται ουσιαστικότερα, παρά το φωτερό του τίτλο, μια αοριστία ψυχικών καταστάσεων που υπάρχει σ’ αυτό το ποίημα.
Κι ενώ στις πρώτες 4 στροφές ο ποιητής εξακοντίζει φωτερές εκφράσεις και ποιητικά σχήματα, που αποτελούν ίσως το «στιχουργικό καθρέφτισμα της ρουκέτας», το φωτοβόλημά της μέσα στη νύχτα της ποιητικής του πορείας, με την εν λόγω όμως στροφή το ποίημα οδηγείται σε ένα νοηματικό αδιέξοδο που είναι ίσως και το εκφραστικό αδιέξοδο του ποιητή στα χρόνια εκείνα. Για να ενισχύσω την τελευταία άποψη θα δανειστώ τον σχολιασμό που κάνει ο ίδιος ο ποιητής μιλώντας στον Κατσίμπαλη για τη «Ρουκέτα» του: «Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρίσκεται πάνω στα θολοσύννεφα, όπως λες, όλη την ώρα ή μέσα σε παγόνια όπως λέω εγώ. Γι’ αυτό αποφάσισα να τα βγάλω όλα μαζί αυτά τα ποιήματα» (Αλληλογραφία Κατσίμπαλη-Σεφέρη). Σ’ αυτό το σημείο να λάβουμε υπόψη ότι η «Ρουκέτα» γράφτηκε το 1931, λίγο πριν εκδοθεί η ποιητική συλλογή Στροφή, οπότε είναι δικαιολογημένη η δυσφορία για τα ατελή του, όπως νόμιζε, ποιήματά του.
Θα ήθελα να επισημάνω εδώ τη σημαντική βοήθεια που προσφέρει, όπως έγινε αντιληπτό, η γνώση της λαογραφίας στην ερμηνεία της ποίησης του Σεφέρη, ο οποίος έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη γι’ αυτή και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία της στην ποίησή του. Τέλος, η Ρουκέτα-φωτοβολίδα του, νομίζω, αποκτά επικαιρότητα καθώς ο ουρανός της εποχής μας είναι αρκετά σκοτεινός. Χρειαζόμαστε το φως της.
