ΑΘΗΝΑ

Για σένα Ορέστη ορίζω αυτά-

Μ΄ άγαλμα κι αδελφή το δρόμο παίρνε.

Στην θεόκτιστην Αθήνα σα θα φτάσεις

στην Αττική άκρη-άκρη είναι μια θέση

στης Κάρυστος αντίκρυ το ακροτήρι,

ιερή· ο λαός μου Αλές την ονομάζει·

εκεί να χτίσεις ναό· σ΄αυτόν να στήσεις

το άγαλμα, που θα πάρει τ΄όνομά του

από την Ταυρική…Θα το καλούνε

Άρτεμη Ταυροπόλα…

Της θεάς ιέρεια εσύ Ιφιγένεια πρέπει

Να γίνεις στους ιερούς Βραυρώνιους λόφους…..

(Ευριπίδη, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, στ. 1445-1493, μετάφρ. Θρ. Σταύρου)

Μ΄αυτούς και λίγους ακόμη στίχους κλείνει η τραγωδία του Ευριπίδη: «Ιφιγένεια η εν Ταύροις», στους οποίους η θεά Αθηνά, ως «ο από μηχανής θεός», δίνει στον Ορέστη και στην Ιφιγένεια οδηγίες για τη συνέχεια μετά από την φυγή τους από την Ταυρίδα, ύστερα δηλαδή από την αναγνώριση του Ορέστη από την Ιφιγένεια και την απόπειρά τους να δραπετεύσουν στην Ελλάδα παίρνοντας μαζί τους την εικόνα της θεάς Αρτέμιδος. Σε μια στιγμή που η απόπειρά τους με το καράβι τους κινδύνευε να ναυαγήσει στα αφρισμένα κύματα της θάλασσας κι ο βασιλιάς της Ταυρίδας Θόας με στρατό και καράβια ετοιμαζόταν να εμποδίσει την απόδραση επεμβαίνει η θεά Αθηνά και σώζει τα δυο αδέλφια από τη σύλληψή τους. Ορίζει μάλιστα και τη συνέχεια των κινήσεών τους, ο Ορέστης δηλαδή σαν φτάσουν στην Αττική να χτίσει ναό στη Βραυρώνα (Αραφηνίδες Αλές-κοντά στη Ραφήνα), όπου θα τοποθετήσει το άγαλμα της θεάς που θα την αποκαλούν οι άνθρωποι Άρτεμη Ταυροπόλα.

Σ΄αυτή την τραγωδία του ο Ευριπίδης βασίζεται στον γνωστό μύθο των Ατρειδών που καταλήγει με τη δίκη του Ορέστη στην Αθήνα, όπου αθωώνεται, όπως είναι γνωστό, με την ψήφο της Αθηνάς. Ο Ευριπίδης όμως που αρέσκεται στις παραλλαγές των μύθων (Πρβλ: την παραλλαγή του μύθου για την αρπαγή της Ελένης στην ομώνυμη τραγωδία του, κατά την οποία η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία αλλά μόνο ένα ομοίωμά της) προσθέτει στον παραδοσιακό μύθο κι ένα δικό του συμπληρωματικό μύθο  πως μετά την αθώωση του Ορέστη  ορισμένες Ερινύες που διαφώνησαν με την απόφαση του δικαστηρίου συνέχισαν να τον καταδιώκουν. Ο Απόλλωνας, προς τον οποίο κατέφυγε ο Ορέστης, του δίνει εντολή να πάει στην Ταυρίδα (Κριμαία) να αρπάξει το άγαλμα της θεάς Αρτέμιδος και να το φέρει στην Αττική. Τότε θα απαλλαγεί από την καταδίωξη των Ερινύων. Και να, ύστερα από την περιπέτειά του στην Ταυρίδα που παρ΄ολίγον θα του στοίχιζε τη ζωή του, με την βοήθεια της Αθηνάς πλέει για Βραυρώνα.

Είναι κανείς να θαυμάζει τη δύναμη των παραδοσιακών μύθων και των επινοημένων ακόμη από τους τραγικούς μας ποιητές, γιατί οι μύθοι αυτοί σημάδεψαν ανεξίτηλα την ιστορία μέχρι σήμερα. Πράγματι, στην Βραυρώνα χτίστηκε Ναός αφιερωμένος στην θεά Αρτέμιδα τον 6^ο αι. π.Χ., ενώ η λατρεία της θεάς φαίνεται να άρχισε νωρίτερα, τον 8^ο π.Χ.αι. Η περιοχή αυτή σήμερα φέρει το όνομα της θεάς ως Δήμος Αρτέμιδας.

Η τραγωδία «Η Ιφιγένεια η εν Ταύροις» διδάχτηκε στην Αθήνα το 414 π.Χ εν μέσω της Σικελικής Εκστρατείας. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς εδώ ότι υπάρχει ανάμεσα στον πραγματικό χρόνο ανέγερσης του Ναού και στον χρόνο παράστασης της τραγωδίας ένα πρωθύστερο. Σύμφωνα με την τραγωδία πρώτα δόθηκε η εντολή από την Αθηνά για το στήσιμο του ναού κι ύστερα χτίστηκε ο ναός. Κι οι  Αθηναίοι που παρακολουθούν τη θεατρική παράσταση ασφαλώς γνωρίζουν και τον ναό και τον χρόνο ανέγερσής του. Πώς δικαιολογείται αυτό το φαινομενικά πρωθύστερο;;

Μια βασική άποψη είναι ότι μ΄ αυτή την τραγωδία ο Ευριπίδης, που ασφαλώς γνωρίζει τον ναό, θέλησε  να δικαιολογήσει τη λατρεία της θεάς Αρτέμιδος στην Αττική που συγκριτικά με εκείνη των άλλων θεοτήτων είχε καθυστερήσει. Φαίνεται ότι η λατρεία μιας θεάς κυρίως του κυνηγιού, που είχε κιόλας μια υπερβόρεια καταγωγή, δεν ήταν επιθυμητή, αλλά όταν ο αδελφός της Απόλλωνας καθιερώθηκε ως θεός του φωτός, τότε επιβλήθηκε και η δική της λατρεία καθώς και της Λητούς.  Υπάρχει βέβαια για  τον χρόνο που καθιερώθηκε ανάμεσα στους Έλληνες η απολλώνεια τριάδα μια μεγάλη ασάφεια κι ίσως μάλιστα ένα δυσεπίλυτο φιλολογικό πρόβλημα (βλ. γι΄αυτό το θέμα: Ηλίας Πετρόπουλος, Όμηρος και Ανατολή στο σταυροδρόμι του Αιγαίου, Κλειδάριθμος, 2018, σ. 52-68). Αρκεί μονάχα να σκεφτούμε τη θέση του Απόλλωνα στην Ιλιάδα του Ομήρου (8^ος αι. π.Χ.), στην οποία είναι ξεκάθαρα  εχθρός των Αχαιών και αδιαμφισβήτητα προστάτης της Τροίας. Και μάλιστα εμφανίζεται τρομερά θυμωμένος με τους Αχαιούς, επειδή άρπαξαν την ιέρειά του Χρυσηίδα διαπράττοντας ύβρη. Το πώς, τώρα, και το πότε ο Απόλλωνας διέσχισε το Αιγαίον και εγκαταστάθηκε στο μαντείο των Δελφών είναι ακαθόριστο. Πάντως, φαίνεται ότι από τον 7^ο αι π.Χ. βρίσκεται στο πλευρό των Ελλήνων μεταναστών-αποίκων και έχει ήδη καταλάβει εξέχουσα θέση στο δωδεκάθεο του Ολύμπου. Από τα παραπάνω καταλαβαίνει κανείς πως ο χρόνος στη συμπλήρωση του μύθου εκ μέρους του Ευριπίδη δεν έπαιξε κάποιο ρόλο, όπως δεν παίζει στα παραμύθια. Μεγαλύτερη σημασία είχε η συναισθηματική-ψυχολογική πλευρά που είχε σχέση με την αιτιολόγηση της λατρείας της θεάς.

Ασφαλώς ο κύριος σκοπός της τραγωδίας του αυτής δεν είναι η καθιέρωση της λατρείας της Αρτέμιδος. Αυτή αποτελούσε μόνο το κέλυφος του περιεχομένου της. Ο Ευριπίδης, ως «διαφωτιστής» στον καιρό του, έψαχνε να βρει μέσα από τον μύθο ευκαιρίες για να ασκήσει την κριτική του για τις αξίες και τους θεσμούς στην αρχαία Αθήνα που βρισκόταν στη δραματικότερη περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου και πιο συγκεκριμένα, όταν παίχτηκε δηλαδή η τραγωδία του, το 414 π.Χ., στην περίοδο της απερίσκεπτης και καταστροφικής για τους Αθηναίους Σικελικής Εκστρατείας. Σε κάθε περίπτωση, η κριτική που ασκεί ο Ευριπίδης απέναντι στις απερισκεψίες και τις δεισιδαιμονίες  αναδεικνύει πάντα τη Λογική των Ελλήνων.

Το κείμενο αυτό έχει ως αφορμή μιαν επίσκεψή μου στον αρχαιολογικό χώρο της Βραυρώνας, η οποία συνειρμικά μου έφερε στο μυαλό μου τα παραπάνω. Πρόκειται για ένα τοπίο σπάνιας ομορφιάς κι εύκολα νιώθει ο επισκέπτης μια λυτρωτική διάθεση καθώς το περιδιαβαίνει. Το σπουδαιότερο μνημείο, απ΄όσα βρίσκονται στον χώρο, είναι ο ναός της Αρτέμιδος, δωρικός πρόστυλος ναός. Μέχρι πρότινος ήταν κλειστός λόγω έργων αποκατάστασης. Αυτό τον καιρό όμως είναι ανοικτός στους επισκέπτες. Δυστυχώς, όμως είναι παραδομένος στο έλεος των καιρικών φαινομένων, αφού με μια δυνατή βροχόπτωση μετατρέπεται, όπως είδα σε μιαν προηγούμενη επίσκεψή μου, σε λίμνη. Τα νερά της βροχής και του Ερασινού ποταμού ανέρχονται ως κι ένα μέτρο καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος του αρχαιολογικού μέρους και επομένως και τους κίονες του ναού. Είναι κρίμα που δεν έχει επιλυθεί ακόμη αυτό το πρόβλημα που καταστρέφει ένα πανέμορφο αρχαιολογικό χώρο κι ένα από τους σημαντικότερους αρχαϊκούς ναούς.

Μεγάλη είναι η έκπληξη του επισκέπτη όταν εισέρχεται στο κομψό αρχιτεκτονικά Αρχαιολογικό Μουσείο που βρίσκεται σε απόσταση 200 περίπου μέτρων από τον αρχαιολογικό χώρο. Στη μόνιμη έκθεση προβάλλονται σύμφωνα με τις σύγχρονες μουσειολογικές και μουσειογραφικές μεθόδους τα πλούσια και ποικίλα ευρήματα από την ανασκαφή του ιερού της Βραυρώνας, στη δεκαετία του 1950, καθώς και αρχαιότητες από την ευρύτερη περιοχή της Μεσογαίας. Στην ΄Εκθεση παρουσιάζονται ακόμη η ιστορία της Βραυρώνας (προϊστορικοί οικισμοί), οι παραδόσεις που σχετίζονται με την ίδρυση του Ιερού, η λατρεία και οι ιδιότητες της θεάς ως προστάτιδας των παιδιών και των εγκύων γυναικών, της υφαντικής τέχνης κ.ά. Θα εντυπωσιαστεί σίγουρα ο επισκέπτης από μια σειρά αγαλμάτων μικρών κοριτσιών ηλικίας πέντε έως δέκα ετών. Ήταν οι γνωστές «άρκτοι» (αρκούδες) που οι γονείς τους τα έθεταν για λίγα χρόνια στην υπηρεσία της θεάς του κυνηγιού για να τα προστατεύει και να τα εκπαιδεύσει. Μια μεγάλη επίσης ποικιλία εκθεμάτων : αγγεία, αναθηματικές στήλες, αγαλματίδια και αγάλματα, παιδικές κεφαλές κ.ά. μαρτυρούν την ιστορία αυτού του τόπου που υπήρξε ένας από τους ισχυρούς Δήμους της αρχαίας Αθήνας.

Μια επίσκεψη σ΄αυτό το χώρο σίγουρα δεν θα είναι χωρίς μια πλούσια αποζημίωση.