Καθώς αρχίζει η Μ. Εβδομάδα των Παθών του Χριστού και φτάνει στο κατακόρυφο το δράμα της ανθρωπότητας εξ αιτίας του κορονοϊού δε βρίσκω άλλο πιο επίκαιρο, πιο όμορφο και πιο χρήσιμο κείμενο, που να δημιουργεί στον άνθρωπο τόση έντονη τάση για μεταμέλεια και λύτρωση από το τροπάριο της Κασσιανής, αυτό το υπέροχο ποίημα, που ψάλλεται τη Μεγάλη Τρίτη, αυτή τη μέρα που είναι αφιερωμένη στην προνοητικότητα και την εγρήγορση και διαβάζεται στη βραδινή ακολουθία η ευαγγελική παραβολή των δέκα παρθένων. Είναι αλήθεια, και το ξέρουμε όλοι, ότι ο άνθρωπος της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης έσφαλε, γιατί ξεπέρασε το αρχαιοελληνικό μέτρο, γιατί αγνόησε τις πραγματικές ανάγκες του και κυνήγησε το κέρδος και άλλες χίμαιρες. Αν «αμάρτησε», σύμφωνα με τη χριστιανική αντίληψη, είναι ένα άλλο θέμα, που δεν μπορούμε βέβαια να το παρακάμψουμε, εφόσον μιλάμε για το τροπάριο της Κασσιανής. Ήδη ο άνθρωπος βρίσκεται στη φάση της τίσης. Πρωτόγνωρο το κακό, νεκρός ο πλανήτης.
Το ερώτημα όμως τώρα είναι: τι θα γίνει με τον εγωισμό του ίδιου και των πολιτικο-οικονομικών σχημάτων μέσα στο πλαίσιο των οποίων επέλεξε να ζει ή μέσα στα οποία έχει εμπλακεί η ζωή του; Θα πάρει το μάθημά του; Θα μεταμεληθεί πραγματικά ο άνθρωπος, όπως η γυναίκα του τροπαρίου, «…η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή»; Ή αμετανόητος θα συνεχίσει στο δρόμο των αδιεξόδων και της απώλειας;
Από τα πρώτα κιόλας σχολικά μας χρόνια οι περισσότεροι έχουμε ακούσει το τροπάριο της Κασσιανής στις ανοιξιάτικες βραδινές ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας και σκοπός αυτού του κειμένου είναι να ξαναθυμηθούμε ορισμένα πράγματα γι’ αυτό, όπως τα έχω διατηρήσει στη μνήμη μου. Το παραθέτω:
Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή,
τὴν σὴν αἰσθομένη θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν,
ὀδυρομένη, μύρα σοι, πρὸ τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει.
Οἴμοι! λέγουσα, ὅτι νύξ μοι ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας,
ζοφώδης τε καὶ ἀσέληνος ἔρως τῆς ἁμαρτίας.
Δέξαι μου τὰς πηγὰς τῶν δακρύων,
ὁ νεφέλαις διεξάγων τῆς θαλάσσης τὸ ὕδωρ
κάμφθητί μοι πρὸς τοὺς στεναγμοὺς τῆς καρδίας,
ὁ κλίνας τοὺς οὐρανοὺς τῇ ἀφάτῳ σου κενώσει.
Καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας,
ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν τοῖς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις
ὧν ἐν τῷ παραδείσῳ Εὔα τὸ δειλινόν,
κρότον τοῖς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῷ φόβῳ ἐκρύβη.
Ἁμαρτιῶν μου τὰ πλήθη καὶ κριμάτων σου ἀβύσσους
τίς ἐξιχνιάσει, ψυχοσῶστα Σωτήρ μου;
Μή με τὴν σὴν δούλην παρίδῃς, ὁ ἀμέτρητον ἔχων τὸ ἔλεος.
Υμνογράφος του τροπαρίου είναι η Κασσιανή ή Κασ(σ)ία, ή Εικασία ή Ικασία που έζησε τον 9ο αιώνα. Ήταν βυζαντινή ηγουμένη σε μοναστήρι που ίδρυσε η ίδια στη δυτική μεριά της Κωνσταντινούπολης. Ήταν γόνος φεουδαρχικής οικογένειας. Η ζωή και το έργο της καλύπτονται από μιαν ασάφεια που ξεκινάει από το ίδιο το όνομά της, που διασώζεται με τις παραπάνω τέσσερις παραλλαγές. Το Κασσιανή είναι η θηλυκή μορφή του καλογερικού ονόματος: Κασσιανός. Το δεύτερο, Κασ(σ)ία, χρησιμοποιείται από την ίδια σε μια ακροστιχίδα σ’ ένα ύμνο της. Τα δύο υπόλοιπα προέκυψαν από λάθος ενός αντιγραφέα που πρόσθεσε τον φθόγγο -ι (ει, ι) στο δεύτερο.
Η Κασσιανή λοιπόν είναι υμνογράφος και σώζονται μάλιστα 50 περίπου ύμνοι της και ακόμη 789 στίχοι-γνωμικά. Ενώ αυτά τα στοιχεία δεν είναι ίσως γνωστά σε πολλούς, είναι ωστόσο γνωστή η περιπέτειά της με τον αυτοκράτορα Θεόφιλο. Καθώς δηλαδή η Κασσιανή συνδύαζε εξαιρετική ομορφιά και εξυπνάδα επιλέχτηκε να λάβει μέρος στην κατ’ έθιμο τελετή επιλογής νύφης για τον αυτοκράτορα Θεόφιλο. Θαμπωμένος από την ομορφιά της ο νεαρός τότε αυτοκράτορας την προκάλεσε λέγοντάς της:
«Ως άρα διά γυναικός ερρύη τα φαύλα» (Από τη γυναίκα προήλθαν στον κόσμο τα κακά πράγματα), αναφερόμενος στην αμαρτία και τις συμφορές που προέκυψαν στον κόσμο από την πρωτόπλαστη Εύα.
Η ετοιμόλογη Κασσιανή του απάντησε: «Αλλά και διά γυναικός πηγάζει τα κρείττω» (Και από τη γυναίκα ήρθαν στον κόσμο τα καλύτερα), αναφερόμενη στα καλά που έφερε η Παναγία.
Ο εγωϊσμός του Θεόφιλου λένε ότι πληγώθηκε με την έξυπνη απάντηση με αποτέλεσμα να απορρίψει την Κασσιανή και να επιλέξει ως σύζυγό του τη Θεοδώρα από την Παφλαγονία. Ο παραπάνω διάλογος φαίνεται, απ’ όσα γράφονται, να μην είναι ο πρωτότυπος, ωστόσο αυτόν διαφύλαξε η δημώδης παράδοση. Άλλωστε μια επιστημονική εξακρίβωσή του, που δεν μπορεί να γίνει γιατί η διήγηση περιέχει μυθικά στοιχεία από την εποχή της εικονομαχίας, δεν θα άλλαζε ουσιαστικά την ουσία της αφήγησης, που είναι ένας έρωτας που δεν καρποφόρησε.
Άλλα στοιχεία για τη ζωή της Κασσιανής δυστυχώς δεν έχουμε. Ορισμένοι μελετητές λένε ότι αυτή η ερωτική της απογοήτευση την οδήγησε να γίνει μοναχή. Φαίνεται όμως ότι υπήρχαν κι άλλοι λόγοι. Με βάση την παράδοση ο Θεόφιλος συνέχισε να είναι ερωτευμένος μαζί της, όπως κι εκείνη μαζί του, και θέλοντας να τη δει για τελευταία φορά λίγο πριν πεθάνει, πήγε στο μοναστήρι της. Μόλις εκείνη αντιλήφθηκε την άφιξη του αυτοκράτορα έφυγε γρήγορα από το κελί της, για να μη ενδώσει στο ερωτικό της πάθος και εγκαταλείψει τον μοναστικό της βίο. Φεύγοντας άφησε στη βιασύνη της το χειρόγραφο του ημιτελούς τροπαρίου πάνω στο τραπέζι. Ο Θεόφιλος κατάλαβε το συμβάν και στενοχωρήθηκε, λένε, που για μια στιγμή περηφάνιας έχασε τότε μια τόσο όμορφη, έξυπνη και ταλαντούχο γυναίκα. Βρήκε το χειρόγραφο, το μελέτησε και πρόσθεσε στο τροπάριο ένα στίχο. Αυτός ήταν: «ων εν τω παραδείσω Εύα το δειλινόν κρότον τοις ωσίν ηχηθείσα, τω φόβω εκρύβη». Όταν έφυγε ο αυτοκράτορας η Κασσιανή συνέχισε το τροπάριο από εκεί που το άφησε ο Θεόφιλος. Έτσι ολοκληρώθηκε το τροπάριο και μια ερωτική ιστορία.
Για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με τη βυζαντινή γλώσσα του τροπαρίου θα παραθέσω δυο από τις πολλές μεταγραφές του στη νεοελληνική: του Φώτη Κόντογλου και την περισσότερο ποιητική του Κωστή Παλαμά κατά σειρά:
Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες,
σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα
και σε άλειψε με μυρουδικά πριν από τον ενταφιασμό σου
κι έλεγε οδυρόμενη: Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη
και δίχως φεγγάρι, η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.
Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων,
εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας.
Λύγισε στ’ αναστενάγματα της καρδιάς μου,
εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης.
Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου,
και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου·
αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό,
τ’ άκουσε να περπατάνε, από το φόβο της κρύφτηκε.
Των αμαρτιών μου τα πλήθη και των κριμάτων σου την άβυσσο,
ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση, ψυχοσώστη Σωτήρα μου;
Μην καταφρονέσης τη δούλη σου, εσύ που έχεις τ’ αμέτρητο έλεος.
Κύριε, η γυναίκα που έπεσε, σε τόσες αµαρτίες,
σαν άκουσε, σαν ένοιωσε τη θεϊκή σου Χάρη
σε µυροφόρας ένδυµα, στα κλάµατα πνιγµένη
µύρα προ του θανάτου Σου, εντάφια σου φέρνει,
και ωιµέ, στενάζει, κλαίει και θρηνεί
πολλή µε δέρνει νύχτα
ασέληνη και σκοτεινή έρως της αµαρτίας
νύχτα που φλέγει και κεντά
πόθους ακολασίας.
Δέξου Χριστέ, τα δάκρυα τα πύρινα που χύνω
Συ, που στα σύννεφα τραβάς της θάλασσας το κύµα.
Γύρισε την συµπόνια Σου, στους στεναγµούς µου,
Συ πώγυρες τους ουρανούς στην θεία γέννησή Σου.
Τα πόδια σου τα άγια, άφησε να φιλήσω
και να σκουπίσω άφησε µε τα ξανθά µαλλιά µου
Τα πόδια, που σαν άκουσε τον κρότο τους η Εύα
το δειλινό µεσ” στην Εδέµ κρύφθηκε από φόβο.
Τις τόσες αµαρτίες µου και τη βαθιά Σου κρίση
ποιος να µετρήσει ηµπορεί Χριστέ µου, ψυχοσώστη
Μη µε αφήνεις έρηµη και ταπεινή σου δούλη Σου,
όπου έχεις, ως Θεός άπειρη καλοσύνη.
Ξαναγυρίζουμε στο πρωτότυπο κείμενο του τροπαρίου, που θεωρείται ως το ωραιότερο ποίημα της εκκλησιαστικής υμνογραφίας. Συνδυάζει υψηλή συναισθηματικότητα, βαθιά θρησκευτικότητα και θαυμαστή ειλικρίνεια. Πλούσια ποιητική έκφραση, αβίαστο λυρισμό, δυναμικές-επικές, θα έλεγα, εικόνες, απλότητα λόγου. Αυτά τα παραπάνω αποτελούν αυθεντική μαρτυρία για την προσωπικότητα της Κασσιανής ως πολύ μορφωμένης, βαθιά θρησκευόμενης γυναίκας και σπουδαίας ποιήτριας σ’ αυτούς τους μεσαιωνικούς χρόνους. Το πρόσωπο της ποιήτριας δεν ταυτίζεται, όπως αρκετοί εσφαλμένα θεώρησαν, με την αμαρτωλή γυναίκα του ύμνου, ούτε με την Μαρία τη Μαγδαληνή, όπως πολλοί περισσότεροι ισχυρίστηκαν. Φαίνεται, απ’ όσα μου δόθηκε η ευκαιρία να διαβάσω, ότι μάλλον συναρτάται με το γνωστό ευαγγελικό περιστατικό που οι Φαρισαίοι προκαλούν τον Ιησού να πάρει θέση έναντι μιας γυναίκας που είχε διαπράξει μοιχεία και συγκεκριμένα αν έπρεπε να τη λιθοβολήσουν, όπως όριζε ο Μωσαϊκός νόμος. Σύμφωνα με τους ευαγγελιστές ο Ιησούς έσκυψε και πήρε μια πέτρα, την έτεινε προς τους αγανακτισμένους Ιουδαίους και είπε την πολύ γνωστή σήμερα φράση: «Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω». Πρόκειται δηλαδή για μια ανώνυμη μοιχαλίδα γυναίκα που πλένει τα πόδια του Ιησού με πολύτιμο μύρο, με τα δάκρυά της και στη συνέχεια τα σφουγγίζει με τα μαλλιά της. Η εικόνα υποβάλλει πολύ δυνατά τη συναίσθηση της αληθινής μετάνοιας.
Μέσα στο τροπάριο «η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή» παρουσιάζεται ως μια μυροφόρος που κλαίει και θρηνεί πριν από τον ενταφιασμό του Ιησού και τον παρακαλεί, μόλις ένιωσε τη θεϊκότητά του, να της δώσει άφεση αμαρτιών. Η αμαρτία της περιγράφεται λογοτεχνικά και πολύ ευαίσθητα με «ασέληνη νύχτα», με ασυγκράτητο έρωτα της ηδονής, ομολογώντας έτσι την ανθρώπινη δυσκολία της να απαλλαγεί απ’ αυτή και φανερώνει τον εσωτερικό της πόλεμο εναντίον της. Αληθινά τεκμήρια αυτής της πάλης της προβάλλει «τους στεναγμούς της καρδίας» και την «πηγή των δακρύων» της. Τέλος, ως συναισθηματικό επιχείρημα της αληθινής της μετάνοιας δηλώνει ότι είναι έτοιμη να «καταφιλήσει» τα άχραντα, αμόλυντα πόδια του, που τον ήχο τους άκουσε στον Παράδεισο η Εύα και κρύφτηκε, γιατί φοβήθηκε για την αμαρτία της, πράγμα τελείως αντίθετο προς αυτό που αισθάνεται η γυναίκα του τροπαρίου, η οποία αντιπροσωπεύει κάθε άνθρωπο που έχει αμαρτήσει, έχει περιπέσει σε μεγάλα σφάλματα και θέλει να εξιλεωθεί και να λυτρωθεί, όχι μόνο μεταφυσικά, αλλά και ψυχικά, υπαρξιακά, κοινωνικά.
Αυτά νιώθω ότι αντιπροσωπεύουν για μένα η Κασσιανή και το τροπάριό της. Ας μείνουν έξω απ’ αυτό το κείμενο πολλές άλλες αναλύσεις και διχογνωμίες για το πρόσωπό της ως προς την επιστημονική εξακρίβωση των στοιχείων της και την ακρίβεια του διαλόγου της με τον Θεόφιλο. Μου αρέσει περισσότερο σ’ αυτή την περίπτωση το παραμύθι. Και μάλιστα, όταν μιλάει για μεταμέλεια και μετάνοια, έρωτα και αγάπη. Οι θεολόγοι μπορούν να κάνουν και πολλές άλλες μεταφυσικού χαρακτήρα αναλύσεις για την Κασσιανή και το υπέροχο τροπάριό της.
